Leikhús fáránleikans í boði Alþingis og Ríkisútvarpsins

Liðin vika var næsta einstök í íslenskri þjóðmálaumræðu. Tvær stofnanir lýðveldisins slógu fyrri met, hvor á sinn hátt. Alþingi Íslendinga sem birtist mönnum í sinni lökustu mynd með upphlaupum og þvargi sem lengi verður í minnum haft og Ríkisútvarpið sem tók að sér leikstjórn með áður óþekktum hætti.
Samkvæmt Wikipediu er Leikhús fáránleikans eða absúrdleikhúsið heiti á leiklist sem gengur út á að sýna fáránleika mannlegrar tilveru, án tilgangs og merkingar, og hvernig raunveruleg samskipti eru ómöguleg við þær aðstæður. Fáránleikahugtakið er sótt til Alberts Camus en helstu höfundarnir störfuðu í París á 6. og 7. áratug síðust aldar, þeirra á meðal Samuel Beckett með verk sitt Beðið eftir Godot og Eugene Ionesco með Sköllótta söngkonan.  Um inntakið segir á Wikipediu:
„Einkenni á leikhúsi fáránleikans eru persónur sem eru fastar í aðstæðum sem þær ráða ekki við og skilja ekki sjálfar, endurtekningar sem virðast tilgangslausar, samræður sem einkennast af misskilningi, þar sem persónur tala í kross og notast við merkingarlitlar klisjur.“

Bakgrunnur liðinnar viku

Tvö þingmál sköpuðu ramma þeirrar uppákomu sem lagði undir sig vikuna, bæði flutt inn á Alþing af ríkisstjórn Framsóknar- og Sjálfstæðisflokks: Skýrsla Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands sem ber heitið „Úttekt á stöðu aðildarviðræðna Íslands við Evrópusambandið og þróun sambandsins“ og tillaga til þingsályktunar frá utanríkisráðherra „um að draga til baka umsókn Íslands um aðild að Evrópusambandinu.“ Aðalatriði tillögunnar felst í heitinu en þar við bætist: „Jafnframt ályktar Alþingi að ekki skuli sótt um aðild að Evrópusambandinu á nýjan leik án þess að fyrst fari fram þjóðaratkvæðagreiðsla um hvort íslenska þjóðin stefni að aðild að Evrópusambandinu. ‒ Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að treysta tvíhliða samskipti og samvinnu við Evrópusambandið og Evrópuríki.“ ‒ Lengi hafði verið beðið eftir fyrra málinu, gildri og fróðlegri skýrslu sem hefði átt að gefa alþingismönnum, sem kvartað hafa undan að fá lítið til að iðja að undanförnu, tilefni til lesturs og spaklegra umræðna. Margir í stjórnarandstöðu spurðu hins vegar strax hvatskeytlega, hvað svo? Hvert ætlar ríkisstjórnin síðan með málið? Og ríkisstjórnin tók þetta svo alvarlega að hún lét utanríkisráðherra leggja fram þingsályktunartillöguna, svör reidd fram í flýti síðla á föstudegi og sýndi þar með á spilin. Þá þegar hófst þáttur fréttastofu RÚV sem hóf yfirheyrslur og fortíðargrufl undir fyrirsögninni: Ætlið þið ekki að spyrja þjóðina hvort þið megið draga ESB-umsóknina til baka? Höfðuð þið ekki lofað henni þjóðaratkvæðagreiðslu? Til áherðingar var svo hafin undirskriftasöfnun á Netinu og tilgreint í upphafi hvers fréttatíma hversu miðaði. Og almenningur var kallaður á Austurvöll og rjátlaði þar þúsundum saman við öryggisgirðingar lögreglu.
 
„Í vikulokin“ með Björgu, Ágústi Þór og Proppé

Eftir linnulausar yfirheyrslur og vitnaleiðslur á RÚV alla vikuna, til að minna á loforð manna fyrir kosningar um að þjóðin fengi að koma að málinu, brá Hallgrímur Thorsteinsson fréttamaður á það nýmæli að kalla til viðræðna í þætti sínum „Í vikulokin“ tvo stjórnskipunarfræðinga ásamt með einum nýliða af þingi. Þetta voru Björg Thorarensen prófessor, Ágúst Þór Árnason aðjúnkt og Óttar Proppé alþingismaður. Í stað kappræðu kryddaða hnýfilyrðum fengu hlustendur að hlýða á hógværar útskýringar á aðdraganda ESB-umsóknar, mat á gangi viðræðna og um stöðu málsins eftir að þeim hefur verið hætt, þá ekki síst með tilliti til stjórnskipunar og stjórnarskrár. Túlkun og niðurstaða fræðimannanna var með þeim hætti að öll þjóðin hefði betur fylgst með, að ekki sé talað um þátttakendur og gesti í leikhúsi fáránleikans að undanförnu. Hér verður tæpt á nokkrum atriðum sem fram komu og verðskulda að eftir sé tekið.

Mál í úlfakreppu

Niðurstöðuna af umræðunum dró Hallgrímur þáttarstjórnandi saman í lokin með þeim orðum að hér væri „mál í úlfakreppu“ og þingmaðurinn Proppé sagði: „Það er augljóst að almenningur er ekki að kaupa það í raun og veru að það sé svo auðvelt að pólitíkin geti kippt þessu út af borðinu og inn á borðið aftur eftir því hvað pólitíkinni sjálfri finnst. Almenningur vill fá að taka þátt í þessu.“ Pólitíkin sem þingmaðurinn kallaði svo vísar væntanlega á Alþingi, ríkisstjórn og stjórnmálaflokkana, en ekki benti hann á hvernig almenningur eigi að koma að því borði. Fræðimennirnir töluðu skýrar og hér á eftir verður vitnað til nokkurra ummæla þeirra.

Björg Thorarensen sagði m.a.:

• Ég vil kannski víkja að þessari umræðu sem hefur orðið hér sem er svolítið óvenjuleg og ég þekki engin dæmi um frá öðrum ríkjum, það er þessi krafa að þjóðin gefi Alþingi og ríkisstjórn fyrirmæli með ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu. Það er mjög óheppilegt fyrirkomulag og í rauninni gengur það ekki upp miðað við það kerfi sem við byggjum okkar stjórnskipun á. Við ætlumst til þess að flokkar bjóði fram og hafi sín stefnumál og fólk geti tekið sína afstöðu pólitískt út frá stefnu flokkanna en ekki með því að gefa þingmönnum og ríkisstjórn fyrirmæli í einstaka málum, þótt það sé einhver þjóðarvilji eða mikill stuðningur. Þetta er umræða sem er að mínu mati svona í mótun, öll okkar afstaða t.d. til þjóðaratkvæðagreiðslna og ég held að stjórnskipunin okkar sé í mótun að svo mörgu leyti. ... En stjórnarskráin býr líka til ákveðna farvegi um það hvernig ákvarðanir eru teknar. Og þótt það verði á einhverjum tímapunkti heitur almennur stuðningur við eitthvert málefni, t.d. um að breyta stjórnarskránni, að setja nýja stjórnarskrá og það fari fram ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðsla, t.d. um það, breytir það ekki því að stjórnarskráin hefur sína ferla sem mál þurfa að fara í til þess að hún vinni samkvæmt þeim reglum sem hún sjálf gefur.
• Hún er allavega ekki góð sú hugmynd sem nú liggur fyrir að koma málinu í þjóðaratkvæðagreiðslu. Ég tel það raunar óframkvæmanlegt að ríkisstjórn færi eftir niðurstöðu ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu um að hafa samningaviðræður við ríkjasamband sem það er algjörlega á móti. ... Það [þingið] náttúrulega getur ekki vísað því til næsta kjörtímabils. Það  er tvískinningur í þessari þingsályktunartillögu [utanríkisráðherra] að gefa einhvers konar vilyrði fyrir því að þetta gerist ekki nema með þjóðaratkvæðagreiðslu, það verði ekki hafnar aftur viðræður. Það finnst mér fullkomlega innantómt og nokkurs konar sýndarmennska.
• Þingmenn eru kjörnir til þess vissulega að standa fyrir ýmsum stefnumálum og þeir gefa ýmis loforð um hvað þeir ætli að gera, en aðalatriðið er að þeir fylgja sinni sannfæringu í því sem þeir taka sér fyrir hendur í þinginu og greiða atkvæði sem samræmist best þeirra sannfæringu. Fyrirmæli frá þjóðinni geta ekki breytt því. Hins vegar væri réttast, og öll lýðræðisríki þau sem hafa lengst náð í þróun beins lýðræðis, þau hafa það fyrirkomulag að þingið vinni einhver málefni og ljúki einhverju lagafrumvarpi t.d., og svo sé það borið undir samþykki þjóðarinnar eftir á, það sé skilyrði að þjóðin þurfi beinlínis að samþykkja það.

Hér er skýrt talað og fram hjá rökum Bjargar Thorarensen verður ekki gengið vilji menn hlíta leikreglum.

Ágúst Þór Árnason hefur fylgst með samskiptum Íslands við önnur Evrópuríki í nær þrjá áratugi og dvaldi síðast í Brussel við rannsóknir í byrjun þessa árs. Hann starfar við lagadeild Háskólans á Akureyri og hafði í skýrslugerðinni fyrir hönd Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands yfirumsjón með úttekt á aðildarferlinu og stöðu þessi. Ágúst Þór sagði m.a. í þættinum:

• Margt skiptir miklu máli, m.a. það að í upphafi tíunda áratugarins þá er ljóst að ESB verður að bregðast við hruni múrsins, falli Sovétríkjanna og öðru því sem er að gerast í Mið- og Austur-Evrópu. Það sem gerist þá er að þegar EES-samningunum er lokið, þá fara þeir sem tóku þátt í þeim að átta sig á því að næsta skref verður að taka inn Austur-Evrópuríkin og það mun verða allt annað ferli en það sem gerst hafði allan tímann áður. ... Aðildarferlið er ekki bara hert, því er breytt algjörlega. ... Þetta ferli sem við förum inn í núna, það má segja að við séum seinasta þróaða Vestur-Evrópuríkið sem er að reyna að fara þessa leið. ... Við erum sem sagt að fara í gegnum það sem er hugsað til þess að byggja upp það sem á ensku er kallað „failed state“, sem sagt „mislukkað ríki“. Þetta finnst mér, þegar ég skoða gögnin sem lágu fyrir vorið 2009, þá höfðu þeir sem aðild áttu að máli ekki, held ég, áttað sig nægilega vel á þessu og allar hugmyndir um að ferlið tæki ekki nema eitt og hálft ár. Ég held að um leið og við vorum búnir að leggja fram umsóknina, þá var ljóst, bara 10 dögum seinna segir Fühle [stækkunarstjóri ESB] skýrum orðum að það sé engin styttri leið fyrir okkur. Og það sem við þurfum aðeins að hugsa er, að ef við fáum ekki styttri leið, þá mjög sennilega getum við endurtekið og lent í þeirri stöðu sem við erum í í dag. ... Það sem ég var að benda á er að þegar við sóttum um var undirbúningsvinnan ekki hafin. Við vissum ekki hvað við vorum að fara út í.  
• Eitt af þeim mjög skýru svörum sem ég fékk í Brussel [nú í ársbyrjun], var að það er ekki pólitísk nauðsyn fyrir ESB að fá okkur inn. Það þýðir að það er enginn þrýstingur þar á sérlausnir fyrir okkur. Við erum innan Schengen, við erum í EES og við erum háþróað ríkt Vestur-Evrópríki. Þannig að það er ekkert, ekki einu sinni norðurslóðavinkillinn sem ýtir neitt á það að Evrópusambandið taki við okkur. Þannig að þær sérlausnir sem er vísað til, þær hafa langflestar gerst fyrir 1994 eða af einhverjum þeim ástæðum sem Evrópusambandið taldi að væru nauðsynlegar til þess að halda einingunni.  Þarna erum við bara fyrir utan, þannig að hugmyndin um sérlausnir, við höfum ekki búið okkur til neitt mat á því hvers við eigum að krefjast og hvers við getum vænst. Það sem ég er að segja: Við erum ekki farin að nálgast þann stað [að geta metið þetta], hvorki akademískt, faglega, tæknilega né samfélagslega.
• Ég á við það að þetta sé kosningamál, það er að við séum með flokka sem séu tilbúnir til þess að sækja um á grundvelli fylgis síns. Þetta er fyrirkomulagið sem við höfum.

Hvar eru menn staddir, þing og þjóð?

Sá útdráttur úr viðræðum við fræðimennina Björgu Thorarensen og Ágúst Þór Árnason, sem ég hef leyft mér að vitna hér til, er þess efnis, að fyllsta ástæða er til að almenningur og starfandi stjórnmálamenn leggi við hlustir. Rétt er að rifja upp, að staða þingsályktunar frá Alþingi er stjórnskipunarlega allt annars eðlis en lagafyrirmæla, þar sem undirskrift forseta Íslands er áskilin og hann getur að formi til synjað og vísað þar með viðkomandi máli í þjóðaratkvæðagreiðslu. Ekkert slíkt felst í því ferli sem hér er til umræðu. Björg Thorarensen varar sterklega og með skýrum rökum við því að efna til ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu um framhald viðræðna um aðild að Evrópusambandinu og bendir á, að engin þjóðaratkvæðagreiðsla geti bundið hendur Alþingis við endurupptöku slíks máls. Farvegurinn hljóti að liggja í gegnum stjórnmálaflokkana og almennar þingkosningar. Ágúst Þór Árnason dregur skýrt fram, hvernig íslenskir stjórnmálamenn gengu blindandi til leiks við ákvörðun um að sækja um aðild og að eftir fjögurra ára samningaferli séu Íslendingar fjarri því að geta metið stöðu málsins gagnvart ESB, sem hafi enga ástæðu til að greiða fyrir samningi með sérlausnum Íslandi til handa. Af máli beggja verður m.a. dregin sú ályktun að það sé stjórnmálaflokkanna að móta stefnu í máli sem þessu og leggja hana undir dóm kjósenda í alþingiskosningum. Stjórnmálaflokkarnir geti hvorki skotið sér á bak við meintan þjóðarvilja né ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslur.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim