Efnahagskerfi sem vinnur gegn sjálfbærri þróun

Árin 1970–1980 voru vakningaskeið í Vestur-Evrópu og Bandaríkjum Norður-Ameríku  í kjölfar efnahagslegs uppgangs sem gagnast hafði allvel stækkandi millistéttum eftirstríðsáranna. Jafnframt komu fram sterkar aðvaranir um afleiðingar ríkjandi efnahagsstefnu sem m.a. birtist sem mengun og ofnýting náttúrulegra auðlinda. Bækur eins og Raddir vorsins þagna og Endimörk vaxtarins vöktu mikla athygli og Stokkhólmaráðstefna SÞ 1972 um Umhverfi mannsins markaði þáttaskil á þeim vettvangi. Hérlendis var áratugurinn sóknartími í náttúruvernd og Íslendingar höfðu forgöngu um verndun auðlinda sjávar með útfærslu landhelginnar. Þrátt fyrir jákvæð skref fjölgaði þó stöðugt neikvæðum teiknum um áhrif umsvifa ört stækkandi mannkyns. Árið 1982 settu Sameinuðu þjóðirnar á fót Heimsnefnd um umhverfi og þróun til að leggja á ráð um viðbrögð. Formaður hennar var Gro-Harlem Brundtland fyrsti umhverfisráðherra og þá forsætisráðherra Norðmanna.

Óljós forskrift um sjálfbæra þróun

Brundtland-nefndin  kynnti árið 1987 tillögur sínar undir heitinu Sameiginleg framtíð okkar (Our common future. Oxford 1987). Þrátt fyrir andmæli hafði nefndin ákveðið að takmarka ekki tillögur sínar við umhverfismál í þröngri merkingu heldur fjalla jafnframt um þróun efnahags og félagsmála á heimsvísu. Álit sitt kynnti hún til sögunnar undir heitinu sjálfbær þróun og skilgreindi þetta nýja hugtak þannig: „Mannleg starfsemi sem fullnægir þörfum samtímans án þess að draga úr möguleikum framtíðarkynslóða til að fullnægja sínum þörfum.“ Með sjálfbærri þróun skyldi samkvæmt samþykkt SÞ leitast við, frá og með árinu 2000 og eftirleiðis, að ná jafnvægi milli efnahagslegra, félagslegra og umhverfislegra þátta í samfélagsþróuninni horft til langs tíma og samþætta aðgerðir að því markmiði. Nefndin fór ekki út í nákvæmar skilgreiningar á einstökum þáttum, en segir m.a. í áliti sínu að þörf geti verið á að nýta til fulls efnahagslega vaxtarmöguleika, sérstaklega til að fullnægja þörfum á vanþróuðum svæðum. (s. 44).        

Frjálshyggja gegn forskriftum

Um það leyti sem Brundtland-skýrslan kom út hafði boðskapur frjálshyggjunnar eignast öfluga talsmenn, sem ruddu óheftri efnahags- og fjármálastarfsemi brautina um veröld víða. Óheftir fjármagnsflutningar studdir tölvutækni voru einn af ávöxtunum. Nú byggir gangverk efnahagsstarfseminnar hvarvetna á sömu meginforsendum: Kapphlaupi um að auka framleiðslu og neyslu, mælda í hagvexti, sem forsendu fyrir að „hjól atvinnulífsins“ stöðvist ekki. Í Bandaríkjum Norður-Ameríku og víðar er  þessu gangverki haldið á lífi með gífurlegum opinberum lántökum og almannafé er dælt í fjármálastofnanir til að forða þeim frá gjaldþroti. Hugtökin sjálfbær þróun og sjálfbærni eru í besta falli notuð sem merkingarlaus skrautyrði af talsmönnum efnahagslífsins. Kreppan 2008 hefur engu breytt um undirstöður kerfis þar sem þjóðarauður færist á æ færri hendur og bilið á milli þjóðfélagshópa, ofurríkra og almennings, breikkar stöðugt. Í Bandaríkjunum sem lengst eru komin á þessari braut er nú talað um „eina prósentið“ sem hirt hafi helminginn af efnahagsábata síðustu áratuga. (Sjá Thomas Piketty. Capital in the 21st Century. Harvard University Press 2014.)

Hagvaxtarviðmið og veldisvöxtur

Flestar hagstofnanir gera ráð fyrir að þörf sé fyrir amk. 2% árlegan hagvöxt á mann í þróuðum ríkjum til að hjól efnahagslífsins snúist eðlilega og sú tala er sögð þurfa að ná 4% árlega að meðaltali út öldina til að jafna bilið milli ríkra og fátækra þjóða. Til að þetta gengi eftir þyrfti vöru- og þjónustumagn að vaxa 33-falt á heimsvísu til næstu aldamóta og framhaldið er alþekktur veldisvöxtur. (Meinhard Miegel. Exit. Wohlstand ohne Wachstum. Berlin 2010, s. 62). Slíka framsetningu er auðvitað freistandi að afskrifa sem einberan talnaleik, ef ekki stæðu að baki stofnanir eins og Evrópusambandið, sem í forsendum Lissabon-sáttmálans taldi rétt að stefna að 3%-hagvexti innan ESB til lengri tíma. Hagvöxtur í Kína, helsta haldreipi viðskiptaheimsins, hefur síðustu tvö árin lækkað úr 9% í 7,3% og framhald á þeirri þróun er talin boða váleg tíðindi fyrir heimsbúskapinn. Fátt sýnir betur á hvílíkum brauðfótum efnahagskerfi heimsins stendur og engin viðleitni ráðandi afla er sýnileg til að berja í brestina og leita nýrra leiða.

Aðeins ein jörð

Þær kynslóðir sem nú eru á dögum ættu að vita að mannkynið hefur aðeins eina jörð til umráða. Hugmyndir um flóttaleiðir út í geiminn til annarra hnatta geta verið skemmtileg dægrastytting en eru í reynd fjarstæða. Við deilum hér kjörum og aðstæðum með milljónum lífverutegunda sem til samans mynda það umhverfi sem við erum að umbylta og verður fátækara með hverju ári sem líður fyrir tilverknað mannsins. – Við aðsteðjandi vandamálum verður ekki brugðist með áframhaldandi ósjálfbærum efnahagsvexti, sem aðeins gerir illt verra. Til verður að koma sem fyrst umbreyting á mannlegu samfélagi þar sem tryggt verði jafnvægi milli efnislegra umsvifa mannsins og þolmarka umhverfisins.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim