Brýnasta verkefnið – að hlúa að móðurmálinu

Aftur og aftur kveður við í fjölmiðlum þessa dagana að íslenska sé í hópi deyjandi tungumála, jafnvel staðhæft að íslenskan sé dauð. Slíkar aðvaranir eru tvíbentar. Verði þær til þess að vekja okkur af blundi til að bregðast við til varnar tungumálinu eru þær jákvæðar, en séu þær teknar bókstaflega af mörgum eru þær hættumerki sem orðið getur að áhrinsorðum fyrr en varir. Ekki þarf langt að leita vísbendinga sem styðja þessar aðvaranir. Á vef menntamálaráðuneytisins hljóðar ein fyrirsögnin: „Að minnsta kosti 21 Evrópumál á stafrænan dauða á hættu, þar á meðal íslenska ...“. Þetta er niðurstaða META-NET, 60 rannsóknarsetra í 34 löndum, m.a. hérlendis. Í ályktun Íslenskrar málnefndar sem dagsett er 14. nóvember 2015 um stöðu íslenskrar tungu stendur m.a.: „Íslenska málsamfélagið er fámennasta fullburða málsamfélag í heiminum og hlýtur ekki verðugan sess á netinu án öflugs opinbers stuðnings.“ Það var einmitt Íslensk málnefnd sem lagði til efnivið í opinbera málstefnu undir heitinu Íslenska til alls og sem Alþingi samþykkti einróma 2009. Þar er lögð áhersla á að „að íslensk tunga verði nothæf – og notuð – á öllum þeim sviðum upplýsingatækninnar sem varða daglegt líf alls almennings.“

Góð viðleitni sem dugar skammt

Í árdaga ritvinnslukerfa hérlendis upp úr 1980 voru þau að jafnaði á íslensku, m.a. í Macintosh-tölvum og PC-tölvum undir heitinu WordPerfect. Staðan versnaði hinsvegar með tilkomu Windows stýrikerfa upp úr 1990, tölvupóstkerfisins Outlook og vafrans Internet Explorer sem öll voru á ensku. Á þessum árum jókst netnotkun hröðum skrefum og allt það sem tölvunum tengdist reyndist vera á ensku. Björn Bjarnason sem var menntamálaráðherra  1995‒2002 áttaði sig fyrstur ráðamanna á þeim háska sem fylgdi þessari forsögn enskunnar. Hann hlutaðist til um að gerður var samningur við Microsoft  um íslenskun á Windows 98 stýrikerfinu og starfshópur var þá settur í að kanna horfur í íslenskri máltækni. Komst hópurinn að því að styðja yrði við íslenska máltækni og að ríkið yrði að hafa um það forgöngu og bera meginkostnaðinn fyrst um sinn. Upp úr tillögum starfshópsins spratt máltækniátak sem veittar voru til 133 mkr. á fjárlögum áranna 2000‒2004, þó aðeins lítið brot af því sem hópurinn hafði talið þörf á. Engu að síður varð umtalsverður árangur af þessu starfi, bæði í þágu skólakerfisins og almennings. Það starf sem þannig var unnið af litlum efnum á fyrsta áratug aldarinnar kom hins vegar veikburða fótum undir íslenska máltækni. Árið 2005 varð síðan til svonefnt Máltæknisetur í samvinnu  Háskóla Íslands, Háskólans í Reykjavík og Árnastofnunar, en hlaut ekki opinberan stuðning.  

Hraðfara alþjóðleg þróun en stöðnun hérlendis

Áðurnefndri samþykkt Alþingis hrunveturinn 2008‒2009 um Íslensku til alls fylgdu litlir sem engir fjármunir, en á sama tíma tók tækniþróun í tölvu- og netheimum risastökk. Máltækni er orðin forsenda fyrir því að jafna aðgang allra að upplýsingum og gera fólki kleift að nota móðurmálið í samskiptum við tölvur og upplýsingakerfi. Eitt mikilvægasta svið máltækninnar er svonefnd talgreining, sem gerir notendum fært að eiga gagnkvæm samskipti við tölvustýrð tæki með talmáli í stað þess að notast við mús og lyklaborð. Þetta varðar ekki síst þróun snjallsíma og spjaldtölva sem mikið eru notuð af börnum og unglingum. Í tengslum við svonefnt META-NORD samstarfsverkefni árið 2013 kom fram að lítill sem enginn máltæknistuðningur væri við íslensku og að af 30 Evróputungumálum væri íslenska í næstneðsta sæti þetta varðandi. Allsherjar- og menntamálanefnd Alþingis tók þá málið upp og að tillögu þingsins skipaði Illugi menntamálaráðherra í fyrrahaust þriggja manna nefnd til að gera tillögur um íslensku í stafrænni upplýsingatækni. Nefndin vann rösklega undir formennsku Hrafns Loftssonar en með honum voru Eiríkur Rögnvaldsson prófessor  og Sigrún Helgadóttir hjá Árnastofnun. Lagði nefndin til að fjárfest verði í íslenskri máltækni skv. 10 ára langtímaáætlun, m.a. til að íslenskur talgreinir verði nýtanlegur í árslok 2017.

Bregst fjárveitingavaldið enn og aftur?

Tillaga nefndarinnar gerði ráð fyrir 40 mkr. framlagi úr ríkissjóði árið 2015, en aðeins 15 mkr. voru þá veittar. Fyrir árið 2016 var tillaga um 90 mkr. en skv. fjárlagafrumvarpi nú er aðeins 1/3 á blaði, þ.e. litlar 30 mkr. Ætlar Alþingi í jólaleyfi með þá smánarafgreiðslu á bakinu? Í húfi er framtíð íslenskrar tungu. Fyrir tilstuðlan íslensks sérfræðings hjá Google og Máltækniseturs duttu Íslendingar í lukkupottinn og flutu óvænt með í gerð talgreinis sem nota má í snjalltækjum, sem keyra á Android stýrikerfinu. og í Google leitarvélinni.  Á slíka happdrættisvinninga er ekki treystandi og aðrir risar eins og Apple láta íslensku lönd og leið. Sjálf erum við með fjöregg og framtíð íslenskunnar í eigin höndum. Úlfar Erlingsson segir í viðtali við Mbl. 4. des. sl. að íslenskan muni ekki lifa mikið lengur að óbreyttu, þar sem börnin alist hér upp í ensku umhverfi.  Ætlum við að fórna ylhýra málinu á altari enskunnar mitt í allsnægtunum?

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim