Innflytjendastefna ESB og Schengen-kerfið í uppnámi

Það á ekki af Evrópusambandinu að ganga. Á sama tíma og haldinn er hver neyðarfundurinn af öðrum um stöðu Grikklands er allt í uppnámi vegna aðstreymis fólks sem smyglað er á yfirfullum bátkænum norður yfir Miðjarðarhaf og margir farast á leiðinni. Til aprílloka í ár komust þannig um 40 þúsund manns yfir hafið, meirihluti þeirra til Ítalíu, en þúsundir týndust á leiðinni, stærsti hópurinn þegar yfirfullur bátur með allt að 900 manns fórst þann 19. apríl sl. Í kjölfarið var kallaður saman neyðarfundur forystumanna ESB sem sendi frá sér áætlun um viðbrögð í 10 liðum. Fela þeir meðal annars í sér auknar fjárveitingar til landamæraeftirlits ESB, aðgerðir gegn smyglurum og fleytum þeirra, jafnvel með því að beita hervaldi, móttökubúðir Afríkumegin fyrir flóttafólk og síðast en ekki síst að aðildarrríkjum ESB verði gert að taka við flóttamönnum eftir nánar útfærðu kerfi. Hugmyndir þessar hafa fengið misjafnar undirtektir og mikil óvissa ríkir um afdrif þeirra. 

Rætur vandans margþættar

Flóttamannastraumur frá Afríku og Austurlöndum nær til ESB-ríkja er ekki nýr af nálinni, en leiðirnar hafa verið breytilegar í tímans rás. Styrjaldir og vaxandi pólitísk óöld í þessum heimshlutum frá síðustu aldamótum á þar drjúgan þátt og Bandaríkin og stuðningsríki þeirra innan Evrópusambandsins og NATÓ bera þar ríka ábyrgð. Þáttur Írakstríðsins og átakanna í Afganistan er ósmár og síðan hafa bæst við borgarastyrjöldin í Sýrlandi og herförin gegn Gaddafi í Líbíu þar sem síðan ríkir stjórnleysi. Einræðisstjórn Saudi-Arabíu sem Bandaríkin styðja staðfastlega hefur lengi neitað að veita viðtöku flóttamönnum frá grannríkjunum og lætur nú sprengjum rigna yfir Jemen. Drjúgur hluti flóttafólksins sem leitar nú til Evrópu eru þolendur grimmilegra stríðsátaka, en aðrir eru fátæklingar í leit að skárra lífi og lífsbjörg fyrir sig og sína. Misréttið og mismunurinn á lífskjörum blasir nú við fólki óháð búsetu langtum skýrar en áður, og þeim fjölgar stöðugt sem láta ekki lífsháska aftra sér frá að freista gæfunnar. Fólksfjölgun er nú hvergi meiri en í Afríku sunnan Sahara, þar sem íbúafjöldi tvöfaldast á næstu 30 árum.
 
Reglukerfi ESB í uppnámi

Fjórfrelsið svonefnda er kjarninn í regluverki Evrópusambandsins, þar á meðal um frjálsa för fólks á sambandssvæðinu. Um þann þátt gildir svonefnt Schengen-samstarf sem síðan 1999 hefur lotið stofnanavaldi ESB. Utan við það standa þrjú ESB-ríki, Bretland, Írland og Króatía. Ísland og Noregur gerðust 2001 aðilar  að Schengen-fyrirkomulaginu, en sem valdalausir fylgihnettir. Var látið svo heita að með því væru menn að bjarga norræna vegabréfasambandinu frá 1954. Innan Schengen-svæðisins er ekki vegabréfaeftirlit á landamærum ríkja, en það skal vera þeim mun strangara á ytri landamærum ESB. Hefur ytra landamæraeftirlitinu verið líkt við múr eða virkisvegg, á þýsku kallað „Festung Europa“. Vegabréfaeftirlit fer fram við fyrstu innkomu á svæðið og ber viðkomandi ríki ábyrgð á að hleypa aðeins inn þeim sem hafa gild skilríki. Sé um flóttamenn sem sætt hafa ofsóknum að ræða fer um mál þeirra samkvæmt ákvæðum svonefnds Dyflinnarsamnings. Ber m.a. við innkomu að taka fingraför af viðkomandi (Eurodac-kerfið) og sé dvalarheimild veitt gildir hún aðeins fyrir viðkomandi land sem ber ábyrgð á henni, en felur ekki í sér frjálsa för innan Schengensvæðisins. Um stöðu flóttamanna og hælisleitenda gilda annars alþjóðasamningar, en kvartað er undan breytilegri málsmeðferð milli ESB-landa.

Mismunandi álag á aðildarríkin

Augljóst er að álag vegna flóttamanna inn á ESB-svæðið er afar misjafnt og þar skera Miðjarðarhafsríkin sig úr með þungum straumi aðkomufólks og tilheyrandi skriffinnsku, en einnig vegna björgunar flóttamanna. Síðustu árin hefur þetta mætt mest á Grikkjum og Ítölum, t.d. báru þeir síðarnefndu einir mikinn kostnað af björgun „bátafólksins“ í nafni Mare Nostrum, áður en ESB hljóp í skarðið á síðasta ári og skar um leið rækilega niður fjárveitingar í þessu skyni. Var það rökstutt með því að eftir því sem spyrðist um vaxandi fjölda þeirra sem færist á leið yfir hafið myndi ásóknin minnka! – Álagið á ítölsk stjórnvöld er hins vegar talið hafa leitt til undanbragða af þeirra hálfu við eftirlit og úrvinnslu dvalarleyfa, m.a. verið horft fram hjá kröfunni um fingraför, og viðkomandi þannig átt greiðari leið norður á bóginn. Ljóst er að sá stóri hópur fólks úr suðri, sem er fyrst og fremst að leita skárri lífskjara, fellur ekki undir skilgreininguna flóttamenn og á samkvæmt reglunum að vísa þeim til baka.

Ísland endurmeti Schengen-aðild

Ekki voru nein sannfærandi rök á sínum tíma fyrir aðild Íslands að Schengen-kerfinu. Þeirri blekkingu var beitt að með slíkri aðild þyrftu menn ekki að hafa meðferðis vegabréf í ferðum til meginlands Evrópu. Aðstæður Norðmanna voru aðrar, m.a. vegna langra landamæra að Svíþjóð, en nú eru uppi kröfur í Noregi um að segja sig frá Schengen. Komi til breytinga á Schengen-samstarfinu og Dyflinnarreglunum, eins og rætt er um, er eðlilegt að Ísland meti stöðu sína upp á nýtt.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim