Vinna að Rammaáætlun um margt til fyrirmyndar

Áform um virkjanir vatnsafls og jarðvarma hafa löngum hreyft við þjóðarsálinni og verið tilefni umræðna og deilna, sem stundum hafa tekið á sig heiftarlega mynd á íslenskan mælikvarða.  Mörgum eru í fersku minni átökin um Kárahnjúkavirkjun, en litið lengra aftur koma upp í hugann Blönduvirkjun og Laxárdeilan, að ógleymdum einstökum svæðum eins og Þjórsárverum og Eyjabökkum. Jarðvarmavirkjanir til raforkuframleiðslu hafa bæst við síðustu áratugi, en deilur um þær tæpast risið eins hátt og um vatnsaflið, og nú er komið að vindmyllum sem áhrifaþætti á umhverfið. Sá sem hér heldur á penna hefur verið þátttakandi á þessu sviði í hálfa öld og oft leitast við að finna farveg til að lægja öldur og þróa viðmið til að ná niðurstöðu út frá víðtæku mati, þá einnig með hliðsjón af orkunýtingunni. Þótt hægt hafi miðað um þessi efni út frá sjónarhóli náttúruverndar hefur þó verið ánægjulegt að verða vitni að bættum aðferðum í aðdraganda ákvarðana með eða á móti einstökum orkuframkvæmdum.

Viðleitni til samráðs á sér langa sögu

Því 50 ára tímabili sem hér er litið til má í grófum dráttum skipta í þrennt. Eftir deilur um Búrfellsvirkjun og álverksmiðju Alusuisse 1965–1970 gekkst Náttúruverndarráð 1972 fyrir samstarfi við yfirvöld orkumála til að draga úr neikvæðum áhrifum orkuframkvæmda á náttúrufar og val á ásættanlegum leiðum. Sérstök samstarfsnefnd aðila (SINO-nefndin) bar sig reglulega saman næstu tvo áratugi. Nokkur þáttaskil urðu með ályktun Alþingis 1989 þar sem ríkisstjórn var falið að láta undirbúa áætlun um verndun vatnsfalla og jarðhitasvæða með vísan til vinnu á þessu sviði í Noregi áratuginn á undan. Það tók framkvæmdavaldið heilan áratug að bregðast við þessari áskorun, en árið 1999 var loks kynnt ákvörðun stjórnvalda um svonefnda Rammaáætlun, sem nú hefur verið vettvangur mats á virkjunaráformum í hálfan annan áratug, en með ýmsum breytingum að formi og innihaldi. Undir verkefnisstjórninni hafa starfað faghópar á ýmsum sviðum og matsgrunnurinn breikkað í ljósi reynslu. Vorið 2011 voru samþykkt samhljóða á Alþingi fyrstu lög um verndar- og orkunýtingaráætlun (nr. 48/2011) og þeim var fylgt eftir með þingsályktun í ársbyrjun 2013. Ný verkefnisstjórn Rammaáætlunar á forræði umhverfisráðherra tók þá við og hún skilaði í síðasta mánuði tillögu um flokkun 25 virkjunarkosta, sem verða í umsagnarferli í sumar áður en verkefnisstjórnin gengur frá lokatillögu til ráðherra þann 1. september næstkomandi.

Mikilvæg áherslubreyting verkefnisstjórnar

Í umsögn minni til Alþingis 7. maí 2012  um tillögu til þingsályktunar um áætlun um vernd og orkunýtingu landsvæða, 727. mál, sagði m.a. eftirfarandi:
„Ég tel mikið skorta á heildstæða sýn í aðferðafræði og ferli Rammaáætlunar um mat á vatnsföllum og flokkun þeirra með tilliti til verndunar og orkunýtingar.
Við flokkun „virkjunarkosta‟ í vatnsafli ætti að fylgja þeirri stefnu, að sem flest vatnsföll hérlendis sem ekki hefur verið raskað með virkjunum hingað til verði áfram látin ósnortin og þau friðlýst. Með því væri mörkuð langtímastefna um náttúruverndarhagsmuni og annars konar nýtingu vatnsfallanna en með virkjun til raforkuframleiðslu. Þannig má komast hjá hvers kyns röskun á veiði í viðkomandi ám, þær stæðu opnar fyrir flúðasiglingum og viðlíka tómstundaiðkun. Síðast en ekki síst berst framburður þeirra þá sem hingað til óhindrað í sjó fram í stað þess að setjast til í miðlunarlónum með margvíslegum neikvæðum afleiðingum, m.a. á strandsvæði, sjávarlíf og losun gróðurhúsalofts.“ – Þegar litið er á tillögur verkefnisstjórnarinnar sem nú liggja fyrir í drögum virðist mér þær endurspegla vel ofangreindar áherslur þar sem þrjú stór vatnsföll bætast heildstætt við í verndarflokki, þ.e. Héraðsvötn, Skjálfandafljót og Skaftá og fimm áformaðir virkjanakostir væru þannig afskrifaðir. Athygli vekur að full samstaða var í verkefnisstjórninni um tillögur um 25 virkjunarkosti sem nú voru til umfjöllunar.

Mörg umdeild álitamál

Ofangreindar áherslur eiga eflaust þátt í að verkefnisstjórnin færir nú í nýtingarflokk nokkra afar umdeilda virkjunarkosti á svæðum og í ám sem þegar hefur verið raskað. Vekja þar mesta athygli nýjar stórvirkjanir í Þjórsá, Holtavirkjun og Urriðafossvirkjun. Svonefnd samlegðaráhrif einstakra virkjunarkosta innbyrðis og gagnvart öðrum áætlunum og skipulagi koma inn sem nýr þáttur í niðurstöðum verkefnisstjórnar. Dæmi um það er að jarðvarmasvæðið Austurengjar við Krýsuvík er sett í nýtingarflokk en Trölladyngja nokkru vestar sett í biðflokk og vaxandi líkur því á að það svæði fari síðar í verndarflokk þar eð vart sé réttlætanlegt að fórna báðum þessum stöðum. Svipuð viðhorf virðast ráða því að Skrokkalda er sett í nýtingu en Hágönguvirkjun í biðstöðu.
            Vönduð og ítarlega drög að lokaskýrslu verkefnisstjórnarinnar eru lofsverð, en bæði þar og í faghópum er mikið mannval sem augljóslega reynir að gera sitt besta eftir forskrift laga og annarra stjórnvaldsákvarðana. Betur að svo væri að verki staðið sem víðast.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim