Afstaða Íslands til kjarnorkuvopna í fortíð og nútíð

Meiri alþjóðleg umræða er nú um ógnina af kjarnorkuvopnum en verið hefur frá lokum kalda stríðsins. Því veldur í senn vaxandi spenna milli kjarnorkuveldanna í austri og vestri og púðurtunnan fyrir botni Miðjarðarhafs þar sem Ísrael ræður yfir slíkum vopnum. Fyrr í vetur gaf Trump til kynna að Bandaríkin hygðust hefja þróun og framleiðslu nýrra gerða af meðaldrægum kjarnaflaugum, þrátt fyrir INF-samninginn við Rússa frá árinu 1987 um takmörkun slíkra vopna. Þetta eru váleg áform. Bandaríkjaforseti getur fyrirskipað kjarnorkuárás einn og án samþykktar þingsins. –  Hins vegar hefur orðið mikil vakning á vettvangi Sameinuðu þjóðanna, þar sem 122 aðildarríki samþykktu 7. júlí 2017 nýjan alþjóðasamning um bann við kjarnorkuvopnum. Aðeins Holland greiddi atkvæði gegn texta samningsins, en önnur NATÓ-ríki voru í hópi 69 ríkja sem sátu hjá, þar á meðal Ísland. Um síðustu áramót höfðu 70 þjóðríki undirritað þennan samning og 21 þegar staðfest hann formlega, en 50 ríki þarf til að samningur þessi öðlist gildi. Meðal Evrópuríkja sem samþykktu samninginn upphaflega voru Svíþjóð, Austurríki, Írland og Sviss. Fyrir Alþingi liggur nú öðru sinni tillaga flutt af þingmönnum VG um að Ísland gerist aðili að þessum mikilvæga samningi (57. mál yfirstandandi þings). Litið til gereyðingarhættunnar af beitingu kjarnorkuvopna er hér á ferðinni mál mála. Það leiðir hugann að þeirri stöðu sem hér ríkti á dögum kalda stríðsins með bandarísku herstöðina á Miðnesheiði.

Úttekt sagnfræðings á „varnarsamningnum“ frá 1951

Í riti Sögufélagsins „Frjálst og fullvalda ríki. Ísland 1918–2018“ sem nýlega kom út, með styrk frá Afmælisnefnd aldarafmælis, er að finna merka ritgerð eftir Val Ingimundarson sagnfræðing og prófessor við HÍ. Hún ber heitið Framkvæmd varnarsamnings Íslands og Bandaríkjanna. Útvistun hervarna og túlkanir á fullveldi. Valur hefur lengi sérhæft sig í alþjóðasögu og íslenskum utanríkis- og varnarmálum. Þungamiðja úttektar hans tekur til tímabilsins 1951–1990 en í lok greinarinnar víkur hann einnig að núverandi stöðu eftir að fastri bandarískri hersetu lauk hér árið 2006. Valur rekur dæmi um hvernig herstöðvarsamningurinn frá 1951 þrengdi á margan hátt að íslenskum lögum þannig að herstöðin í Keflavík var nokkurs konar „frísvæði“ þar sem íslensk lög giltu aðeins að takmörkuðu leyti. Hér verður fyrst og fremst vikið að ákvæðum samningsins sem sneru að íslenskri stjórnmálastarfsemi og staðsetningu kjarnorkuvopna  á ófriðartínum samhliða yfirtöku á almennri flugstarfsemi og umferð. Ákvæðum samningsins sem að þessu lutu var haldið leyndum í sérstökum viðauka við aðalsamninginn og ekki gerð opinber fyrr en eftir að fastri hersetu lauk árið 2006. Varðandi fyrra atriðið segir Valur að Bandaríkjamenn hafi litið svo á, að varnarhlutverk hersins „væri ekki einskorðað við viðbúnað gegn erlendum herjum ... heldur tæki einnig til viðbragða við pólitísku neyðarástandi innanlands“, þ.e. „valdaráni kommúnista“ eins og það var kallað. Íslensk stjórnvöld bættu svo um betur með skipulegum símhlerunum hjá leiðtogum sósíalista, þar á meðal alþingismönnum, allt fram á áttunda áratuginn.

Staðsetning og beiting kjarnorkuvopna

Í ritgerð sinni fjallar Valur ítarlega um eitt umdeildasta atriðið sem sneri að hersetunni sem var staðsetning kjarnorkuvopna hérlendis og beiting þeirra ef til stríðs drægi. Ekkert formlegt samkomulag var gert milli íslenskra og bandarískra stjórnvalda um kjarnorkuvopn og þótt íslenskir ráðamenn teldu sig hafa lokaorðið um flutning  slíkra vopna hingað var það ekki í samræmi við skilning bandarískra hernaðaryfirvalda. Bandaríkjamenn reistu hér hleðslustöð fyrir kjarnorkudjúpsjávarsprengjur og á Keflavíkurflugvelli voru kafabátaleitarvélar sem gátu borið slík vopn. Svo virðist, segir Valur, sem íslenskir ráðamenn hafi ekki haft beina vitneskju um að til stóð að flytja hingað kjarnorkuvopn og að stjórnvöld í Washington voru ekki reiðubúin til að gefa íslenskum ráðherrum tryggingu fyrir að fullt samráð yrði haft ef til þess drægi. „Þrátt fyrir það“ segir hann „lýstu íslenskir ráðamenn yfir því að samkomulag væri um það milli íslenskra og bandarískra stjórnvalda að slík vopn yrðu ekki staðsett á Íslandi nema að beiðni eða með samþykki íslenskra stjórnvalda.“  

Fyrirmæli til sendiherra

Átakanlegt er að lesa eftirfarandi fyrirmæli frá stjórnvöldum í Washington til bandariska sendiherrans í Reykjavík, hvernig hann ætti að bregðast við ef íslensk stjórnvöld óskuðu eftir tryggingu fyrir að fullt samráð verði haft við þau áður en til komi að flytja kjarnorkuvopn hingað, orðrétt: „Ef utanríkisráðherra [Íslands] beitir þig þrýstingi og spyr þig hvort Bandaríkjastjórn mundi leita eftir slíkri heimild íslenskra stjórnvalda gætir þú sagt að þar sem engum slíkum vopnum hefði verið komið fyrir á Íslandi hefði spurningin um samráð ekki komið upp.“ (Minnisblað stjórnvalda til bandaríska sendiráðsins í Reykjavík, 24. júní 1960) – Að mati margra herstöðvaandstæðinga var stærsta hættan af veru bandaríska herliðsins hérlendis tengd tilvist kjarnorkuvopna. Um það snerust mörg mótmæli þessara áratuga og fyrirspurnir og svör andstæðra sjónarmiða á Alþingi.

Staðan í nútíð og þjóðaröryggi

Fróðlegt er að lesa um mat sagnfræðingsins Vals á núverandi stöðu Bandaríkjamanna hérlendis eftir breytingarnar á veru þeirra og aðstöðu frá og með árinu 2006. Hann segir réttilega að í endurskoðuðu samkomulagi það ár hafi verið haldið inni heimild til handa Bandaríkjunum til að taka yfir „fulla stjórn á almennri flugumferð ... á þeirri forsendu að þeir séu ábyrgir fyrir vörnum Íslands. Ef upp kemur ágreiningur milli íslenskra og bandarískra stjórnvalda um hættumat getur slík valdheimild leitt til pólitískrar kreppu.“ Þótt Bandaríkjamenn séu hér aðeins hluta ársins hafa þeir „beinan hernaðaraðgang að landinu þegar þeim hentar, þó að það sé með óformlegri hætti en á dögum kaldastríðsins.“ Þessi staða endurspeglast í þjóðaröryggistefnunni fyrir Ísland sem Alþingi samþykkti 13. apríl 2016. Þar má að vísu einnig lesa eftirfarandi áherslu undir tölulið 10: „Að Ísland og íslensk landhelgi sé friðlýst fyrir kjarnavopnum, að teknu tilliti til alþjóðlegra skuldbindinga, í því augnamiði að stuðla að afvopnun og friði af Íslands hálfu.“ Á innihald þessa ákvæðis mun væntanlega reyna, þegar Alþingi tekur afstöðu til fyrirliggjandi tillögu um að Ísland gerist aðili að samningi Sameinuðu þjóðanna um bann við kjarnorkuvopnum.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim