Hvers vegna er loftslagsváin nú hvarvetna mál mála?

Eins og vart fer fram hjá neinum stendur nú yfir í Madrid 25. ársfundur loftslagssamnings Sameinuðu þjóðanna (COP-25), sem samþykktur var á Ríó-ráðstefnunni 1992 og gekk í gildi 1994. Þessi viðamikli samningur varð grundvöllur Kyótó-bókunarinnar 1997 og síðar Parísarsamningsins 2015, með áformum um bindandi þátttöku og yfirlýst markmið hvers þjóðríkis. Hann tekur í raun frá og með árinu 2021 við af Kyótó-bókuninni. Samkvæmt samningnum taka þróuð ríki sjálfviljug á sig skuldbindandi markmið um samdrátt í losun gróðurhúsalofts næsta áratuginn, þ.e. fram til ársins 2030. Miðað er við að þær skuldbindingar liggi fyrir í síðasta lagi á næsta ársfundi (COP-26) sem halda á í Glasgow haustið 2020. Talið er að fundurinn í Madrid gefi tóninn um hvert stefni. Ísland hefur sett stefnuna á a.m.k. 29% samdrátt í losun 2030 miðað við stöðuna árið 2005 og stefna á 40% skv. aðgerðaáætlun. Dæmi eru um ríki sem hyggjast ganga lengra í samdrætti. Danir eru þar fremstir í flokki með fyrirheit um 70% minni losun eftir áratug en var 1990. Jafnframt hyggjast dönsk stjórnvöld gera upp stöðuna hjá sér árlega til að leiðrétta kúrsinn svo að sett markmið náist örugglega. Þróuð ríki eiga áfram að draga vagninn og aðstoða þróunarríki til að stíga um borð. Mannkynið er hér að gangast undir áður óþekkta prófraun, sem reyna mun á þolrif hvers þjóðríkis sem og heildarinnar.

Loftslagsnefnd Sameinuðu þjóðanna IPCC

Loftslagsnefnd Sameinuðu þjóðanna IPCC (International Panel of Climate Change) var sett á fót árið 1988 og hafa síðan þúsundir sérfræðinga frá fjölda lands unnið sem sjálfboðaliðar á hennar vegum. Að nefndinni standa Umhverfisstofnun SÞ (UN Environment) og Alþjóða veðurmálastofnunin (WMO). Síðan hafa verið gefnar út fimm álitsgerðir, jafnt um aðferðafræði og niðurstöður, og ótal fyrirspurnum um nálgun og óvissustig verið svarað. Fullyrða má að hér sé um víðtækustu alþjóðasamvinnu að ræða í vísindum fram til þessa. Ferlið hefur þróast stig af stigi og nákvæmni vaxið jafnt og þétt. Það er því með ólíkindum þegar einstaklingar og stjórnmálasamtök telja sig þess umkomin að gera niðurstöðurnar um þátt mannsins í  aukinni CO2-losun tortryggilegar og segja þær ómarktækar. Eftir sem áður tekur nefndin fúslega við ábendingum og fyrirspurnum hvaðanæva að.  Hins vegar gefur hún sem slík ekki út neinar pólitískar forskriftir eða fyrirmæli um viðbrögð. Slík stefnumörkun er í höndum ársfunda aðila að loftslagssamningnum og hefur þróast stig af stigi eftir því sem vísindalegar niðurstöður hafa gefið tilefni til. Hörmulega seint og illa hefur hins vegar til tekist um pólitísk viðbrögð, sem magnað hefur þann gífurlega vanda sem menn nú standa frammi fyrir.

Áhættuna má ekki vanmeta

Víða hringja nú bjöllur af tilefni Madrid-fundarins. Dæmi um það er grein sem birtist í vísindatímaritinu Nature 27. nóv. sl. undir heitinu Climate tipping points – too risky to bet against. Höfundarnir eru sjö talsins, fremstur Timothy M Lenton (f. 1973), virtur prófessor í loftslagsfræðum og jarðvísindum við háskólann í Exeter í Englandi. Í greininni nefna höfundarnir níu áhættuþætti sem þeir telja yfirvofandi, jafnvel þótt aðeins sé gert ráð fyrir hlýnun loftslags á bilinu 1–2°C. Þetta eru allt aðrar og alvarlegri aðstæður en  rætt var um fyrir tveimur áratugum, þegar IPCC-nefndin fyrst innleiddi hugtakið Climate tipping points. Í greininni benda höfundarnir á eftirtalda þætti sem flokkist undir slík vatnaskil: 1) Amason-regnskóginn vegna þurrka, 2) bráðnun hafíss í Norðurhöfum, 3) hægari straumahringrás í Atlantshafi, 4) rýrnun skóga í tempraða beltinu vegna elda og sýkingar, 5) útdauða kóralrifja, 6) hraðari bráðnun Grænlandsjökuls, 7)  þiðnun sífrera og 8–9) hraðara tap hafíss á Suðurskautslandinu bæði að vestan- og austanverðu (Wilkes-Basin). Þeir benda á að jafnvel þótt staðið verði við fyrirliggjandi loforð um aðgerðir gegn loftslagsbreytingum af mannavöldum muni meðalhitinn samt hækka í um 3°C, þ.e. langt yfir markmið Parísarsamningsins þar sem miðað er við að hámarki 2°C hlýnun. Þeir telja því úreltar hugmyndir sumra hagfræðinga um að fyrst við 3°C hækkunarmörkin sé þörf á gagnaðgerðum. Í stað þess verði að draga mörkin við 1,5°C hlýnun. Þessi staða kalli því á neyðarviðbrögð nú þegar. Meðal annars leggja þeir ríka áherslu á að bregðast þurfi við hættunni af yfirvofandi hækkun sjávarborðs. Hún geti numið 3 metrum vegna bráðnunar tiltekinna jökla á Suðurskautslandinu, að ekki sé talað um hraðari bráðnun Grænlandsjökuls. Til samans geti þessir þættir leitt af sér 10 m hækkun sjávarborðs sem varað geti í margar aldir.

Kapphlaup við tímann

Margir átta sig ekki á hversu miklu máli skiptir að strax verði brugðist við með skilvirkar aðgerðir gegn loftslagsvánni. Hvert ár sem skilar ónógum samdrætti í losun veldur dýrkeyptri töf. Þannig áætlar Umhverfisstofnun SÞ að til að stöðva sig af við 1,5°C hlýnun þurfi árlega að draga sem svarar 7,6% úr losun gróðurhúsalofts. Hlutur Íslands er hingað til öfugsnúinn. Árið 2017 jókst losun hér um 2,5% miðað við árin á undan og um 32% frá árinu 1990; staðan hefur ekki skánað síðan. Þetta þýðir að til að ná fyrirhuguðum bindandi niðurskurði CO2 næsta áratuginn þarf annað og meira að koma til. Athygli vekur að Evrópusambandið stendur að baki Bandaríkjunum og Kína þegar kemur að fjárfestingum í loftslagsaðgerðum. Þær námu í Í ESB aðeins 1,2% á síðasta ári, í USA 1,3% og 3,3% í Kína
Af hálfu Antonio Guterres aðalritara SÞ komu um síðustu helgi fram verulegar áhyggjur af stöðunni. Sem stendur er framleitt 120% meira af olíu og jarðgasi og 280% meira af kolum en samræmist 1,5 gráðu markmiðinu. Á þessu yrði að taka við framkvæmd Parísarsamningsins, sérstaklega í grein 6 um alþjóðlegan kolefnismarkað sem hlaupið var frá ófrágenginni á síðasta ársfundi (COP-24). Í Madrid er þessa dagana tekist á um anda og innihald þeirra bindandi ákvarðana sem liggja verða fyrir í síðasta lagi á COP-26 að ári. Því eru nú í hópi framsækinna ríkja ræddar hugmyndir um að skilað verði inn bindandi loforðum þátttökuríkja þegar á Degi jarðar 22. apríl næsta vor.

Mannkyn á ótrúlegum villigötum

Það hefur lengi blasað við að mannkynið er á ótrúlegum viligötum. Bókin Endimörk vaxtarins sem Rómarklúbburinn gaf út 1972 og út kom í islenskri þýðingu hefði átt að nægja til að vekja stjórnmálamenn til umhugsunar um hvert stefndi. Þarna voru engir róttæklingar á ferð, heldur menn úr viðskiptalífi með reiknimeistara frá Tækniháskólanum í Boston (MIT) sér til fulltingis. Niðurstöðurnar voru skýrar: „Við eigum um það að velja að leita nýrra markmiða og ráða þannig sjálfir örlögum okkar, eða kalla yfir okkur afleiðingar hins taumlausa vaxtar ...“ sagði þar í formála. Á eftir fylgdi hins vegar nýfrjálshyggjan og alþjóðavæðing viðskipta- og fjármálalífs með þeirri skelfilegu stöðu sem við blasir. – Enn er þó veik von um að stöðvað verði feigðarflanið, og hún hefur glæðst við skorinorðar kröfur ungmenna víða um heim. Fundurinn í Madrid þarf að verða myndarleg varða á þeim grýtta vegi.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim