Nú reynir á samstöðu gegn mengun andrúmsloftsins

(Greinin skrifuð 4. des. 2020, birtist í Mbl 15. des.)

Parísarsamkomulagið 2015 um stöðvun á frekari mengun andrúmsloftsins með brennslu jarðefnaeldsneytis hlaut almenna blessun flestra ríkja heims.  Samkvæmt því skyldu þau hin sömu hafa sett sér bindandi markmið um samdrátt í losun ekki síðar en 2020 þegar Kyótó-skuldbindingin er útrunnin. Jafnframt skyldi fyrir þann tíma gengið frá bindandi leikreglum samkvæmt loftslagssamningi Sameinuðu þjóðanna til að ná yfirlýstum markmiðum. Vegna COVID-faraldursins var fyrirhuguðu 26. ársþingi loftslagssamningsins frestað um ár, en það skal nú halda í Grimsby að ári undir skammstöfuninni COP-26. Undirbúningsnefnd undir forystu António Guterres aðalritara Sameinuð þjóðanna kemur saman á fimm ára afmælisdegi Parísarsamkomulagsins þann 12. desember nk. til að móta stefnu fyrir þingið að ári.

Guterres: „Mannkyn í stríði við náttúruna“

Í ræðu sinni í Columbia háskólanum í New York 2. desember sl. sem bar yfirskriftina ástand jarðar dró Guterres upp afar dökka mynd af þróun loftslagsmálanna. „Mannkynið er í stríði við náttúruna. Það ber feigðina í sér. Náttúran svarar alltaf fyrir sig og nú gerir hún það  í ört vaxandi mæli. Líffjölbreytni hrakar. Milljón tegundir eru í hættu að deyja út. Vistkerfi hverfa fyrir augum okkar – Athafnir okkar sjálfra eru ástæðan fyrir ófarnaðinum. En það þýðir um leið að mannlegt átak getur náð að stöðva hann.“
Í ræðu sinni dró  Guterres fram þau auðsæju hættumerki sem magnast nú frá ári til árs: Gróðureyðing af viðarhöggi og skógareldum, stækkun eyðimarka, niðurbrot kóralrifja, ofveiði í höfum sem eru að fyllast af plasti og mengun sem drepur árlega langtum fleiri en nú er ógnað af veirufaraldrinum. Jafnvel undir áhrifum yfirstandandi COVID-kreppu stefnir árið 2020 í að verða eitt af þremur heitustu árum hingað til á heimsvísu og losun gróðurhúslofts heldur áfram að aukast.
Losun CO2 er nú 62% meiri en hún var um 1990 þegar drögin voru lögð að loftslagssamningnum í aðdraganda Ríó-ráðstefnunnar. Guterres skoraði á þjóðir heims að leggja refsitoll á kolefnislosun og hætta byggingu mengandi orkuvera.
Síðast en ekki síst dró hann fram efnahagslegan ójöfnuð  þar sem fátæk ríki og lágtekjuhópar verða harðast úti vegna mengunar og afleiðinga loftslagsbreytinganna.

Valdaskiptin í Hvíta húsinu vekja vonir

Í framhaldi af Parísarsamþykktinni fyrir 5 árum hafa fjölmörg ríki sett sér róttæk markmið í loftslagsmálum með stefnu á samdrátt í losun kolefnis í áföngum og hlutleysi innan fárra áratuga. Meira að segja Kína er í þeim hópi og setur markið við 2060, en Ísland og önnur Norðurlönd ekki seinna en 2040. Afstaða Trump sem sagði Bandaríkin frá Parísarsamkomulaginu hefur sett mikið strik í reikninginn og varð m.a. til þess að fjöldi stórra ríkja hefur til ekki enn boðað ákveðna stefnu um  samdrátt, í þeim hópi eru Indland, Rússland, Indónesía og Brasilía. Með falli Trumps og kjöri Bidens sem forseta er að vænta gjörbreyttrar áherslu af hálfu Bandaríkjanna með tilnefningu John Kerrys sem forystumanns í loftslagsmálum. Hann var hér gestur á Arctic Circle í Hörpu haustið 2019 og ef marka má orð hans og framgöngu þar er mikils af honum að vænta í þessum efnum. Ekki mun af veita miðað við þá dökku mynd sem við blasir og aðalritari SÞ dró upp í kröftugu ávarpi sínu.

Vandi sem lengi hefur blasað við

Eftirstríðsárin með nýfrjálshyggjuna í efnahagsmálum skila þeim hörmulega arfi sem nú blasir við og Guterres dró skýrt fram í ræðu sinni. Framsýnir vökumenn sáu í hvað stefndi, m.a. talsmenn Rómarklúbbsins um 1970 með skýrum rökum í ritinu Endimörk vaxtarins, sem kom út hjá Menningarsjóði í íslenskri þýðingu 1974. Þar var dreginn fram í formála sá viðsjárverði „heimsvandi“ sem höfundarnir töldu sig greina: „niðurníðsla umhverfisins, stofnanakreppa, skriffinnska, taumlaus vöxtur borga, óstöðug atvinna, firring æskulýðs, afneitun æ meiri hluta fólks á því sem til gildis hefur verið talið.“ Í riti mínu „Vistkreppa eða náttúruvernd“ sem út kom 1974 sagði ég m.a. (s. 30): „Talið er að vegna brennslu lífrænna efna, sem mynduðust á liðnum jarðöldum, aðallega kola og olíu, hafi hlutur koldíoxíðs í andrúmsloftinu aukizt um 11% frá miðri síðustu öld og muni tvöfaldast á næstu 20 árum.“ Afleiðingin yrði „hækkað hitastig í neðstu loftlögunum.“ Þessi losun og sá vandi sem fylgdi varð æ skýrari næstu árin og tilefni loftslagssamnings SÞ 1992. Kyótóbókunin frá 1997 hefur dugað skammt til að stemma stigu við síaukinni losun C02 og hlýnun andrúmsloftsins. Parísarsamkomulagið 2015 fól í sér viðurkenningu flestra þjóðríkja heims á þeim gífurlega stigvaxandi vanda sem nú blasir við nema við sé brugðist. Á COP-26 í Skotlandi að ári verður reynt að ganga frá reglum (ratchet mechanism) sem gilda eiga fyrir alla þá sem formlega gerast aðilar að bindandi samningi.

Unga fólkið á vaktinni

Styrjöld mannkyns gegn eigin umhverfi sem aðalritari Sameinuðu þjóðanna lýsti í ræðu sinni á eftir að sverfa æ harðar að komandi kynslóðum nema hart sé brugðist við. Þar eygja margir von í  því æskufólki sem nú er að vaxa úr grasi og gerir sér ljósan þann eld sem á því mun brenna að óbreyttu. Sjálfur hefur Guterres minnt á lýsandi fordæmi Greta Thunberg en við hlið hennar standa nú milljónir æskufólks um víða veröld sem bera fram kröfuna um lífvænlega framtíð.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim