Ferðaþjónusta á sjálfbærum grunni

Það hriktir í stoðum atvinnulífs um víða veröld í kjölfar COVID-veirufaraldursins. Spurningar hrannast upp um hvað sé í vændum og hvernig koma megi atvinnustarfsemi í viðunandi horf. Þó að mikill léttir geri vart við sig hérlendis í kjölfar árangursríkra varnaraðgerða er langt frá því að mannlíf sé að færast hér í fyrra horf, að ekki sé talað um nágrannalönd og heimsbyggðina alla. Stærsta dýfan hérlendis tengist ferðamennsku sem atvinnugrein í kjölfar mikils og ósjálfbærs vaxtar um nokkurra ára skeið. Áður en kom til lokunar vegna veirunnar varð WOW-air gjaldþrota fyrir ári sem kostaði mörg störf en bitnaði þó minna en vænta mátti á fjölda erlendra ferðamanna hingað á árinu 2019. Staðan nú er af allt öðrum toga og fordæmalaus. Um leið og væntingar eru um að senn taki að opnast í nokkrum mæli fyrir ferðalög milli landa er brýnt að stjórnvöld í samvinnu við hagsmunaaðila fari yfir sviðið, dragi lærdóma af liðinni tíð til að leggja grunn að æskilegri framtíðarþróun í ferðaþjónustu.

Róttækar breytingar í efnahagsumhverfinu

Hérlendis hefur ríkisstjórn með samþykki Alþingis boðið fram risafjárhæðir til bjargar atvinnulífi og almannahag. Það sama hefur verið að gerast víða um heim sem viðbrögð við veirunni, nánast óháð pólitískum bakgrunni ríkisstjórna. Alþjóðaviðskipti liggja í láginni og ólíklegt að þau birtist á ný í sama mæli og áður sem driffjöður viðskipta heimsálfa á milli. Hvert þjóðríki hefur líkt og hér gripið til sinna ráða til bjargar fyrirtækjum og almenningi og lokað landamærum sínum í nauðvörn, þvert á settar reglur ríkjabandalaga og alþjóðastofnana. Margar ríkisstjórnir setja nú  fram kröfur um samfélagsaðild að stjórnum mikilvægra einkafyrirtækja eins og flugfélaga samhliða fjárhagslegum stuðningi til að verja þau falli. Þannig er ekki aðeins staðan hérlendis, það sama er uppi á teningnum gagnvart Lufthansa í Þýskalandi, Air France í Frakklandi og KLM í Hollandi. Evrópusambandið reyndist ekki sá bjarghringur sem margir væntu, heldur voru það þjóðríkin sem tóku til sinna ráða þegar að kreppti. Veiran hratt af stað breytingum, sem margir voru farnir að hugsa til áður en hún brast á, og heimurinn verður ekki samur þegar hún er liðin hjá. Aðþjóðavæðingin svonefnda hefur beðið hnekki og ósennilegt er að hún fylli á ný það rúm sem áður var.

Viðvarandi stefnuleysi í ferðaþjónustu

Fjölgun ferðamanna hingað til lands síðasta áratuginn hefur verið með ólíkindum. Enginn neitar því að hún hefur haft jákvæð áhrif á þjóðarbúskapinn í kjölfar bankahrunsins 2008. Margir þættir ýttu undir þessa þróun, meðvitaðir og óræðir. Undir það síðartalda má telja eldgosið í Eyjafjallajökli vorið 2010 sem lokaði um skeið á flugsamgöngur í Evrópu, en reyndist ómæld auglýsing fyrir Ísland sem ferðamannastað. Aldrei hafa fyrr eða síðar verið skrifaðar jafn margar fræðigreinar um eldgos hérlendis, til viðbótar skrautlegri fjölmiðlaumræðu. Það voru hins vegar íslensk stjórnvöld sem brugðust, einkum á árunum 2014-2017, þegar ljóst var í hvað stefndi með gífurlega fjölgun ferðamanna. Fimbulfambað var árum saman um gjöld á ferðaþjónustu og endaði með að lunganum af henni var ætlað að greiða aðeins 11% virðisaukaskatt á meðan almenna skatthlutfallið er 24%. Hriplek ákvæði um gistináttgjöld voru áfram í gildi, en komugjöldum til landsins var hafnað sem og hugmyndum um gjaldtöku til stýringar á ferðamannastraumi innanlands. Allt leiddi þetta til stjórnleysis og þeirrar offjárfestingar í hótelbyggingum og veitingaaðstöðu sem við blasir, að ekki sé talað um lausagöngu Airbnb-kerfisins. Stuðningur við dreifingu farþega erlendis frá með flugi til fleiri staða en Keflavíkur innanlands hefur einnig látið á sér standa.

Móta þarf forsendur og stefnu til framtíðar

Ferðaiðnaður hér sem annars staðar er nú lamaður. Þær aðstæður þarf að nota til að fara gagnrýnið yfir liðna tíð og móta framsýna stefnu út frá gefnum forsendum um æskilegan vöxt og dreifingu ferðamanna um landið með tilliti til náttúrufars, verndunar umhverfis og áhættuþátta. Hafa ber í huga þau atriði sem tengjast íslenskri náttúru, jafnt af völdum eldgosa, jarðskjálfta og veðurfars, það álag sem þeim fylgir og að tryggja sem best öryggi ferðamanna. Heimild þarf að vera til að takmarka fjölda manna inn á tiltekin svæði. Marka þarf stefnu um leiðsögn og réttindi leiðsögumanna sem og starfsfólks sem vinnur við ferðaþjónustu, m.a. um málakunnáttu, þar á meðal í íslensku. Nauðsynlegt er að tengja ferðaþjónustu við þá stefnu sem mörkuð verður um samdrátt í losun gróðurhúsalofts. Hafa ber í huga þá miklu mengun sem nú tengist flugsamgöngum og þær skuldbindingar sem Ísland þarf að taka á sig til að ná settum markmiðum um samdrátt í losun gróðurhúsalofts. Þessu tengjast auðvitað ferðir okkar Íslendinga um eigin land sem og til útlanda, þar á meðal ferðir í opinberum erindum og þróun slíkra samskipta, m.a. með fjarskiptum.

Ég er kominn upp á það ...

Við sem nú lifum verðum væntanlega reynslunni ríkari eftir að veiran þessi er gengin hjá, og jafnframt ber okkur að minnast þess að hún verður ekki sú síðasta til að koma mannkyni á óvart. Í kjölfar pestarinnar kemur efnhagslægðin og viðleitni vonandi sem flestra til að ná jafnvægi og góðu sambýli við umhverfi okkar. Eitt af því sem þar kæmi til góða er að draga úr því ferðaflandri sem svo mjög hefur undið upp á sig síðustu áratugi. Margs í tilverunni má njóta með öðrum hætti, af lestri góðra bóka og myndefni sem nú lýsir inn í flesta kima á plánetu okkar. Hafa má þá í huga vísu listaskáldsins Jónasar þegar hann segir

Ég er kominn upp á það,
allra þakka verðast,
að sitja kyrr í sama stað,
og samt að vera að ferðast.

Góða ferð, lesandi góður.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim