Glæsiganga á Hvannadalshnjúk

Það var einkar ánægjulegt að heyra af fjöldagöngu á annaðhundrað kvenna á Hvannadalshnjúk um síðustu mánaðamót, bæði um aðdraganda, skipulag og farsæl ferðalok. Gangan var farin undir merkinu Lífskraftur og tengd fjársöfnun til ágóða fyrir kvennadeild Landspítalans. Allir sem lagt hafa leið sína á þennan hæsta tind hérlendis vita að slík ganga reynir á en skilur jafnframt eftir minningar sem ekki fyrnast. Þessi viðburður nú á vordögum verður væntanlega mörgum hvatning til að ferðast innanlands og þar tekur ekkert fram gönguferðum um fjöll og firnindi. Eldgosið í Geldingadölum hefur undanfarið ýtt við mörgum, sjónarspil sem nú blasir við frá höfuðborgarsvæðinu. Þeir sem ganga á Öræfajökul eru líka minntir á þá krafta sem skapað hafa Ísland í tímans rás. Öll þurfum við að hafa í huga að jarðeldum fylgja hættur, sem hvenær sem er geta reynt á líf og limi og aðstæður fólks í einstökum byggðarlögum og á landinu öllu.

Fyrst gengið á Hnjúkinn fyrir 130 árum?

Forfeður okkar ferðuðust fram eftir öldum ótrauðir um hálendi Íslands, ekki aðeins um Kjöl og Sprengisand heldur yfir sjálfan Vatnajökul á leið til verstöðva sunnan hans. Úr slíkum ferðum dró á 16. öld og á þeirri 18. tók um tíma fyrir hálendisferðir. Sveinn Pálsson læknir og náttúrufræðingur (1762–1840) vann brautryðjendastarf í ferðum sínum um landið skömmu fyrir 1800, en Eldrit hans og Jöklarit skrifuð á dönsku komu fyrst út hérlendis 1945 (Ferðabók Sveins Pálssonar). Sveinn fór um Öræfasveit haustið 1794 og gekk þá frá Kvískerjum upp á öskjurima Öræfajökuls í um 1800 m hæð. Staddur í Skaftafelli 10. september skrifar hann í dagbók sína:
 „Þeir sem vilja og geta gefið sig við því að ganga á jökulfjöllin hér til þess að kynna sér skipun þeirra o.fl., ættu að hafa bækistöð á þessum bæ, því að Öræfajökull  rís þar fast hjá í öllu sínu veldi, og frá tindi hans, sem heitir Hvannadalshniukur, mun sjást yfir allan jökulflákann, að minnsta kosti sunnan til.“
Útgefendur Ferðabókar 1945 breyttu hins vegar rithætti hans á tindinum. Ummæli Sveins eru annars athyglisverð fyrir þá sök, að af mörgum var þá talið að Vestari-Hnappur í öskjurimanum væri hæstur og var jökullinn líka lengi vel nefndur Hnappafellsjökull. Upp á þennan tind komst norski landmælingamaðurinn Hans Frisak árið 1813. Þangað stefndi líka Bretinn Frederick Howell í ágúst 1891, en sá þá að Hvannadalshnjúkur er hærri. Gekk hann á hnjúkinn í sömu ferð með tveimur fylgdarmönnum sínum frá Svínafelli. Voru þeir því fyrstir manna svo vitað sé til að ganga á þennan hæsta tind landsins.  – Uppi á Öræfajökli skynja menn hvers virði það er að varðveita kyrrð og hreinleika íslenskra jökla. Þeir þurfa að vera lausir við vélagný, nema á sérstökum svæðum eða ferðaleiðum sem afmarkaðar væru sérstaklega til nota fyrir ökutæki samkvæmt skipulagi.

Um rithátt á örnefninu

Margir gera sér grein fyrir að tvenns konar framburður er á nafnorðinu hnjúkur, þar sem hin orðmyndin hnúkur er án j-hljóðs. Eðlilega rita þeir hnúkur án j, sem henni hafa vanist. Lengi hefur þessi ólíki framburður verið tengdur landsvæðum, Austfirðingar og Norðlendingar tíðka framburðinn hnjúkur, en á suðvesturlandi er hnúkur ráðandi í framburði. Svipað mun þessu háttað í Noregi, þar sem þekktar eru orðmyndirnar njuk og nuk um tinda. Hvorutveggja er gott og gilt, en annað viðhorf á rétt á sér þegar um sérheiti er að ræða, skráningu á landabréf og tilvísanir um ákveðna og þekkta staði. Þar þykir mér rétt að fylgja hinum staðbundna framburði eða því sem viðtekið er sem örnefni. Um hvort réttara sé að skrifa nöfn eins og Hvannadalshnjúkur og Kárahnjúkar með eða án j segir Guðrún Kvaran árið 2008, þá sem forstöðumaður Orðabókar Háskólans (Vísindavefurinn 11. sept. 2008):
„Báðar myndirnar, hnúkur og hnjúkur, eru jafn réttar en notkun þeirra er landshlutabundin. ... Athuganir sýna að orðmyndin hnjúkur er notuð um nánast allt Norður- Austur- og Suðausturland og vestur fyrir Vatnajökul. Á Suður– og Vesturlandi er myndin hnúkur ráðandi. Samkvæmt þessu eru myndirnar Kárahnjúkar og Hvannadalshnjúkur með –j-i en Móskarðshnúkar í Esjunni –j-lausir.“

Höldum okkur við Hvannadalshnjúk

Það auðgar tungu okkar að átta sig á staðbundnum mismun í framburði orða. Auðvitað hefur hann riðlast frá því sem áður var með örari flutningi fólks en áður var milli landshluta. Ég hallast eindregið að sjónarmiði og söguskýringu Guðrúnar Kvaran, og það gera nú einnig Landmælingar og opinberar stofnanir eins og Vatnajökulsþjóðgarður að best ég veit. Æskilegt væri að sem flestir, ekki síst fjölmiðlar, leiðsögumenn og útgefendur landabréfa, hlíti þessari leiðsögn.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim