Sveitarstjórnarkosningar í skugga stríðsógnar

Þann 14. maí næstkomandi fara fram sveitarstjórnarkosningar hérlendis þar sem kosin verður forysta í 64 sveitarfélögum. Þetta eru átta færri sveitarstjórnir en í kosningunum 2018. Gildandi sveitarstjórnarlög tóku gildi í ársbyrjun 2012. Eins og eldri löggjöf kveða þau á um að sveitarfélög ráði sjálf málefnum sínum á eigin ábyrgð og að engu málefni sem varðar sérstaklega hagsmuni viðkomandi sveitarfélags skuli ráðið til lykta án umfjöllunar sveitarstjórnarinnar. Ráðherra sveitarstjórnarmála, sem nú er  Sigurður Ingi Jóhannsson, skal leggja eigi sjaldnar en á þriggja ára fresti þingsályktunartillögu fyrir Alþingi um stefnumótandi áætlun ríkisins um málefni sveitarfélaga til fimmtán ára í senn. Í hennii skal jafnframt mörkuð aðgerðaáætlun til næstu fimm ára. Í lögunum 2011 var kveðið á um að lágmarksíbúafjöldi sveitarfélags sé ekki undir 1.000, en um það hefur síðan verið deilt. Í nýrri 4. gr. sveitarstjórnarlaga er gerð krafa um að lágmarksíbúafjölda í sveitarfélagi eftir sveitarstjórnarkosningarnar í vor sé 250 manns og 1.000 manna íbúamark eftir kosningar 2026. Tíu af núverandi sveitarfélögum eru enn með færri íbúa en 250 og 19 til viðbótar eru undir 1000 íbúa markinu.

Margháttaðir annmarkar

Lengi hefur blasað við afar ólík landfræðileg stærð sveitarfélaga hérlendis að ekki sé talað um mun í íbúafjölda. Þessi mismunur veldur því að ytri aðstæður sveitarfélaga eru gjörólíkar og tilraunir til að jafna hann í löggjöf og með sameiningu sveitarfélaga hafa náð skammt. Árið 1986 voru lagðar niður sýslur og kaupstaðir sem lengi höfðu verið við lýði sem stjórnsýslueiningar og mynduðu fram til ársins 1959 grunninn að  kjördæmum til Alþingis. Þáverandi ríkisstjórn Framsóknar og Sjálfstæðisflokks beitti sér þá fyrir nýjum lögum um að stjórnsýslustigin í landinu skyldu aðeins vera tvö, þ.e. Alþingi og sveitarfélög. Í aðdraganda lagasetningarinnar átti sér stað talsverð ummræða um að koma á þriðja stjórnsýslustiginu undir heitinu héruð eða fylki, m.a. naut sú hugmynd eindregins stuðnings frá þáverandi byggðanefnd þingflokkanna undir forystu Lárusar Jónssonar fyrrum þingmanns Sjálfsstæðisflokksins. Einnig innan Alþýðubandalagsins voru margir henni fylgjandi og sá sem þetta ritar flutti þá heildstæða breytingartillögu (mál nr. 545 á 108. þingi) við stjórnarfumvarpið sem gerði ráð fyrir héruðum sem sjálfstæðu stjórnsýslustigi líkt og gerist annars staðar á Norðurlöndum. Í Noregi eru fylki 11 talsins  og lén eru 21 í Svíþjóð. Lausleg ákvæði sem þá voru lögfest um héraðsnefndir eða annað form á samvinnu sveitarfélaga reyndust gagnslítil.
Með þriðja stjórnsýslustiginu, fylkjum eða héruðum, hefði skapast nýr grundvöllur fyrir samstarf ríkis og sveitarfélaga í allt öðrum og stærri einingum en hingað til, sérstaklega um svæðisbundna stjórnsýslu og flutning verkefna á þeim grunni frá ríkinu. Við þessa annmarka bættust síðan þær ógöngur sem hlutust af breyttri kjördæmaskipan með stjórnarskrárbreytingu árið 1999 og sem enn er í gildi. Ljóst dæmi um þau mistök eru afmörkun Norðausturkjördæmis sem nær frá Lónsheiði til Siglufjarðar og Suðurkjördæmis sem teygir sig frá Lóni til Reykjaness. Lengra var tæpast hægt að ganga í að rjúfa sögulegan grunn fjórðungaskipunar landsins frá öndverðu og um leið grundvöll samvinnu sem komist hafði á milli landshlutasamtaka sveitarfélaga á seinni  hluta 20. aldar.

Stjórnmálaflokkarnir veikari en áður

Ekki fer milli mála að starfsemi hefðbundinna stjórnmálaflokka hefur veikst að undanförnu og margir valið sér aðra og nýja farvegi til áhrifa. Þetta birtist m.a. í vaxandi fjölda framboða bæði til Alþingis og sveitarstjórna á síðustu árum og tengsl stjórnmálaflokka við almenning hafa minnkað til muna frá því sem áður var. Ástæður þessa eru vafalaust margslungnar, ekki síst gjörbreytt fjölmiðlun og aukið álag á fjölskyldur og einstaklinga sem leiðir til þess að menn staldra stutt við í trúnaðarstörfum sem kjörnir fulltrúar. Örari skipti en áður í störfum og búsetu, einkum flutningur fólks frá dreifbýli til höfuðborgarsvæðisins, á hér eflaust einnig sinn þátt.  Kemur þetta ekki síst niður á sveitastjórnastiginu, þótt jákvæðar breytingar hafi einnig átt sér stað. Þar ber hæst bætt menntun og stóraukin þátttaka kvenna í félagsmálum og stjórnunarstörfum. Mikið er undir því komið að festa og bætt tengsl skapist í störfum innan sveitarstjórnarstigsins og aukinn áhugi almennings á verkefnum sem undir það heyra, m.a. í skipulagsmálum og umhverfisvernd.

Erfið viðfangsefni framundan

Aukin umsvif með örri  tækniþróun hafa sett svip sinn á gjörvallan mannheim í tíð þeirra sem nú lifa. Fólksfjöldi á Jörðinni hefur þrefaldast á einum mannsaldri með tilheyrandi álagi á umhverfi okkar, þurrlendi, úthöf og andrúmsloftið. Megnið af orkubúskap manna byggir enn á mengandi jarðefnaeldsneyti sem leiðir til hlýnunar, bráðnunar jökla og háskalegra breytinga sjávarborðs. Umsvif mannsins hafa skert lífríkið í áður óþekktum mæli á tíma einnar mannsævi og fjölbreytni þess minnkar stöðugt með fækkun og útdauða tegunda. Temprun mannlegra umsvifa, gjörbreyttur orkubúskapur og hægari viðkoma er því boðorð dagsins. Auðsöfnun fárra á kostnað fjöldans er driffjöður í efnahagskerfi heimsins, mótor sem hægja verður á og stöðva. Þetta varðar Jörðina alla, þótt í  mismunandi mæli sé eftir þjóðríkjum og svæðum. Unga fólksins á Íslandi bíða stór og erfið verkefni sem allir þurfa að taka virkan þátt í að leysa. Þar skiptir vakandi og vel upplýst forysta miklu máli, í sveitarfélögum ekki síður en á Alþingi og í ríkisstjórnum.

Kosningar í skugga stríðsógnar

Nú í aðdraganda sveitarstjórnakosninga  erum við minnt óþyrmilega á, að mannheimur er grár fyrir járnum. Sá sem þetta skrifar lærði sína landafræði  sem barn á dögum heimsstyrjaldarinnar 1939–1945. Okkur hættir við að gleyma að vopn hafa alla tíð síðan verið látin tala á fjölmörgum stöðum með hörmulegum afleiðingum. Vesturlönd hafa verið þar að verki æ ofan í æ gagnvart þriðja heims ríkjum, m.a. í Indókína, Írak og Afganistan, að ógleymdu Rússlandi sem  nú herjar með óvæginni árás sinni á Úkraínu. Sú púðurtunna sem þar safnast nú í getur fyrr en varir leitt til þriðju heimsstyrjaldarinnar. Því er krafan um skjóta samninga milli stríðandi fylkinga boðorð dagsins. Þar er enginn í stöðu sigurvegara.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim