Hjörleifur Guttormsson:

Það fer ekki fram hjá neinum að ört vaxandi andstaða er hérlendis við að breytasvipmóti hálendis Íslands með miðlunarlónum og öðru raski sem tengist vatnsaflsvirkjunum. Ástæður þessa eru margvíslegar, þar á meðal aukin kynni almennings af óbyggðunum og vaxandi skilningur á gildi víðerna hálendisins og þeirra vistkerfa sem þar er að finna. Nýjustu dæmin um þetta eru Hágöngumiðlun, umræðan um virkjanir norðan Vatnajökuls og áformin um miðlunarlón í Þjórsárverum ofan Norðlingaöldu. Brátt bætist við Langisjór. Andstaðan er ekki lengur bundin við afmarkaða hópa, bændur eða náttúruverndarfólk í þröngri merkingu, heldur skynja æ fleiri að breyta þarf um vinnubrögð frá því sem verið hefur.

Dæmi um næman skilning á viðhorfsbreytingu meðal almennings kom fram í grein sem Ólafur Þ. Stephensen blaðamaður skrifaði í Lesbók Morgunblaðsins 4. júlí 1998 og bar fyrirsögnina Hvenær er komið nóg? Hann bendir þar á ýmsar framkvæmdir frá liðinni tíð hérlendis og erlendis eins og framræslu votlendis, mengandi verksmiðjur og kjarnorkuver, þar sem stjórnvöld viðurkenni nú að gerð hafi verið mistök og farið sé að kosta miklu til að reyna að bæta fyrir þau. Örstuttar tilvitnanir verða að nægja í þessa ágætu grein.

Ólafur segir m.a.: „Í einu stóru máli virðast íslenzk stjórnvöld ekki átta sig á að nú sé nóg komið og brátt kominn tími til að hætta áður en mistök verða gerð. Hér á ég við stóriðjustefnu ríkisstjórnarinnar...Þótt íslenzkum stjórnvöldum takist kannski að sannfæra heimsbyggðina um að hún eigi að vera þeim þakklát fyrir að vilja byggja hér mörg stóriðjuver, er hætt við að ekki takist að sannfæra íslenskan almenning. - Þetta er ekki aðeins vegna þess að stjóriðjuver eru sjálf engin umhverfisprýði - þótt þau valdi sum hver ekki alvarlegri mengun á landi, vatni eða lofti má yfirleitt flokka þau undir sjónmengun í íslenskri náttúru. Nei, virkjanirnar, sem þarf að byggja til þess að verksmiðjurnar fái orku, eru miklu viðkvæmara mál. Meirihluta Íslendinga finnst að nú hafi verið gengið nógu nærri hálendinu með virkjanaframkvæmdum og vegagerð."

Almennt er talað um vatnsafl og jarðvarma sem miklar auðlindir og vissulega hafa þær verið verðmætt búsílag fyrir þjóðina á þessari öld. Þetta á ekki síður við um jarðvarma en vatnsaflið, en það vill oft gleymast hvílík hlunnindi jarðhitinn er til upphitunar og ylræktar þar sem hans nýtur við. Á sviði jarðhitaleitar og virkjana hafa Íslendingar öðlast mikla reynslu og eru á því sviði alþjóðlega í fremstu röð. Þessar náttúruauðlindir, sem teljast endurnýjanlegar þótt takmarkaðar séu, verða áfram sterkur bakhjarl fyrir mannlíf á Íslandi. Þær verða framvegis sem hingað til snar þáttur í lífskjörum landmanna og í krafti þeirra er unnt að byggja hér upp atvinnulíf og samgöngur á sjálfbæran hátt. Þjóðir sem að mestu eru háðar jarðefnaeldsneyti eða kjarnorku nú um stundir hafa ástæðu til að öfunda okkur af þessum náttúrugæðum. Þeim mun ikilvægara er að fara vel með þau og nýta þau þannig að gagnist þjóðinni um langa framtíð. Keppa ber að því að orkuframleiðsla og nýting orkunnar skerði sem minnst önnur verðmæti að meðtalinni náttúru landsins.

Íslendinga vantar skýra orkustefnu, sem að sjálfsögðu þarf einnig að taka til orkunýtingar. Alþýðubandalagið tók sig til á áttunda áratugnum og setti fram „íslenska orkustefnu" byggða á allvíðtækri greiningu. Kvennalistinn hafði skýra fyrirvara um stóriðju. Aðrir stjórnmálaflokkar hafa verið galopnir fyrir orkufrekum iðnaði á vegum útlendinga. Framsóknarflokkurinn hafði áður fyrr nokkra fyrirvara, en gengur nú í fararbroddi þeirra sem bjóða orkulindirnar falar fyrir erlend stóriðjufyrirtæki. Í þeirri umræðu láta menn sem íslenskar orkulindir séu afar miklar að magni til og vísa þá í mat sérfræðistofnana. Þar hefur talan 50 teravattstundir lengi verið notuð sem viðmiðun fyrir þann jarðvarma og vatnsafl sem hagkvæmt geti talist að virkja til raforkuframleiðslu. Út frá þeirri viðmiðun er síðan ályktað og sagt að aðeins sé búið að beisla um 10% af „forðanum". Heildar raforkuframleiðsla hérlendis nam um 5,6 teravattstundum árið 1997, þar af fóru um 3 teravattstundir til stóriðju en 2,6 til almennra nota.

Fráleitt er að ganga út frá ofangreindri viðmiðun um 50 teravattstundir, enda er þar í engu tekið tillit til áhrifa á náttúru og umhverfi, hvorki í virkjunum eða mengun frá verksmiðjum. Nær lagi væri að deila í þá tölu með tveimur eða þremur. Við mótun orkustefnu verður að taka alla þætti með og áætla „forðann", þ.e. svigrúm til hagnýtingar, að teknu ríkulegu tilliti til umhverfisverndar. Jafnhliða þarf að verða til forgangsröð um hugsanlega hagnýtingu einstakra vatnsfalla og jarðhitasvæða út frá víðtæku mati og fella hana inn í skipulagsáætlanir. Undirritaður fékk samþykkta á Alþingi 1989 tillögu um að hafin skyldi vinna að slíku mati á vegum Náttúruverndarráðs í samvinnu við orkuyfirvöld, en vinna í þá veru dagaði uppi vegna fjárskorts!

Íslendingar hafa góðar forsendur til að móta og framfylgja sjálfbærri orkustefnu í sæmilegri sátt við umhverfið. Til þess að svo geti orðið þarf hins vegar framsýni og vandað mat á þeim takmörkunum sem ber að virða. Leggja þarf mun meiri áherslu en nú er gert á orkusparnað og að draga úr orkusóun, sem víða viðgengst. Gera þarf ráð fyrir hóflegum vexti til almennrar notkunar á næstu öld og að innlend orkuöflun komi smám saman að fullu í staðinn fyrir innflutning á jarðefnaeldsneyti fyrir atvinnurekstur og samgöngur, að fiskiskipaflotanum meðtöldum. Til þess að ná slíkum markmiðum gæti raforkuframleiðsla þurft að verða 20-30 teravattstundir að 50 árum liðnum, mimunandi eftir því hversu langt yrði komist í nýtingu innlendrar orku í stað innfluttrar. Einnig skiptir máli hvers konar tækni yrði notuð við að taka innlenda orku í gagnið, t.d. hvort ráð er gert fyrir að nota vetni eða annað vistvænt eldsneyti í efnarafölum eða hefðbundnum brennsluvélum.

Hér er ekki rúm til að rekja nánar forsendur slíkrar orkustefnu og vísa ég í því sambandi til greinargerðar með þingsályktunartillögu um sjálfbæra orkustefnu [701. mál á 122. löggjafarþingi], sem ég flutti síðastliðið vor. Aðalatriðið er að menn átti sig á að ef hagnýta ætti orkulindir okkar á þennan hátt, án frekari samninga um orkusölu til hefðbundinnar stóriðju, gæti samt þurft að fjófalda eða fimmfalda raforkuframleiðslu í landinu frá því sem nú er á fyrrihluta næstu aldar. Slíkt er afar vandasamt verkefni með tilliti til umhverfisáhrifa virkjana, hvort sem um er að ræða vatnsorkuver eða jarðvarmavirkjanir.

Þegar hefur verið gengið of langt í að ráðstafa hagkvæmustu virkjunarkostum landsmanna til stóriðju með langtímasamningum. Núverandi ríkisstjórn hefur verið stórtæk í þeim efnum og þó aðeins hluti af gerðum orkusölusamningum kominn til framkvæmda. Raforkuverðið til stóriðjufyrirtækjanna sem áður var opinbert er nú lýst viðskiptaleyndarmál en fáum dylst að um útsöluverð er að ræða, þar sem röskun á náttúru landsins er ekki tekin með í bókhaldið. Jafnframt hefur verið slegið rækilega af kröfum um mengunarvarnir, að ekki sé minnst á losun gróðurhúsalofttegunda sem stefnir langt yfir öll viðmiðunarmörk. Athygli vekur að þingmenn Alþýðuflokks og Þjóðvaka hafa á Alþingi greitt atkvæði með öllum stóriðjusamningunum ríkisstjórnarinnar, jafnt við ÍSAL, Norðurál og Íslenska járnblendifélagið og lítið haft við mengunarmálin að athuga.

Verði haldið áfram á þessari braut er í senn verið að tefla á íslenskt umhverfi með virkjunarframkvæmdum og mengun og takmarka möguleika þjóðarinnar í framtíðinni til að framleiða orku til eigin þarfa. Hugmyndir núverandi stjórnvalda með Framsóknarráðherra í fararbroddi þess efnis að ráðstafa á næstu áratugum allt að 7-10 teravattstundum í áliðnað Norsk Hydro hérlendis eru stórtækasta atlaga gegn íslensku umhverfi og sjálfbærri orkustefnu sem sést hefur frá því Alusuisse kynnti íslenskum stjórnvöldum „Áætlun INTRGRAL" fyrir aldarfjórðungi. Hér er um að ræða allt að tvöfalt það orkumagn sem nú er framleitt í landinu og mestallt vatnsafl norðan Vatnajökuls er lagt á borðið fyrir útlendingana til að púsla með. Til huggunar fyrir þá sem efast um ágæti þessara hugmynda er sagt að áliðnaðurinn komi ekki allur á einu bretti heldur í áföngum! Þessu til viðbótar bíður Norðurál þess að fá þrefalt meiri orku við hentugleika, ÍSAL á völ á stækkun og á teikniborðinu er magnesíumbræðsla á Reykjanesi. Ekki hefur heldur heyrst að hugmyndir um sæstreng séu úr sögunni þótt ekki séu þær í hámælum þessa stundina.

Fátt er brýnna í stjórnmálum hérlendis en endurmetin verði frá grunni stefnan í orkumálum landsmanna. Fyrsta verkefnið er að stöðva frekari áform um afhendingu raforku til hefðbundinnar stóriðju á meðan verið er að móta orkustefnu til næstu áratuga. Viðfangsefnið kallar á nýja hugsun og ný málstök, þar sem orkumál og umhverfi eru skoðuð í nánu samhengi og felld að skipulagi til lengri tíma. Viðleitni í þá átt er að finna í tillögum að skipulagi miðhálendisins. Alþjóðlegar skuldbindingar og stefna Íslands í umhverfismálum á alþjóðavettvangi eru snar þáttur þessa máls.

Það er mikill misskilningur að halda því fram að stefnubreyting í þessa átt þýði stöðnun og kyrrstöðu. Rannsóknir og þróun innlendra orkugjafa í stað innflutts eldsneytis eru spennandi verkefni sem auðveldað geta þjóðinni að uppfylla skuldbindingar um verndun lofthjúpsins. Orkulindir landsmanna má hagnýta í miklu ríkari mæli en gert hefur verið til að skapa hlýlegra umhverfi á byggðum bólum og til margháttaðrar ræktunar. Hér er um mörg heillandi verkefni að ræða sem reyna á hugvit og framsýni. Sjálfbær orkustefna í sátt við umhverfið þarf fyrr en síðar að verða snar þáttur í þróun íslensks samfélags í stað þeirrar skammsýnu stóriðjustefnu sem stjórnvöld nú einblína á.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim