Hjörleifur Guttormsson:

Málefnabarátta eða feluleikur?

Um helgina 3.-4. júlí næstkomandi verður haldinn í Reykjavík aukalandsfundur Alþýðubandalagsins. Á þeim fundi getur ráðist, hvort Alþýðubandalagið lifir áfram sem sjálfstætt þjóðmálaafl eða hverfur af sjónarsviðinu. Til fundarins er boðað af flokksforystunni til að leggja mat á afrakstur viðræðna um aukið samstarf við Alþýðuflokkinn og það sem eftir stendur af Kvennalistann. Á fundinum verður að líkindum tekist á um það hvort Alþýðubandalagið eigi að standa að sameiginlegu framboði með þessum flokkum í alþingiskosningum vorið 1999. Ákvörðun um slíkt framboð mun í reynd hafa í för með sér endalok Alþýðubandalagsins.

Undirritaður átti sæti í einum af fjórum "málaefnahópum" sem nú hafa skilað af sér til formanna flokkanna. Eftir situr að störfum hópur um utanríkismál sem væntanlega skilar af sér fyrir landsfundinn. Á sviði utanríkismála hefur sérstaða Alþýðubandalagsins verið skýr frá upphafi. Ég starfaði í hópi um umhverfis-, atvinnu- og efnahagsmál og skilaði þar séráliti. Sammæli var í hópnum um ýmsa þætti, sem engum kemur á óvart, og endurspeglast það með svipuðum hætti og á Alþingi. Um mörg önnur atriði greindi mig á við fulltrúa hinna flokkanna, eins og vikið er að í þessari grein. Hér er einnig rætt nokkuð um afleiðingar þess ef Alþýðubandalagið fellir merki sitt og ákveður að bjóða ekki fram í alþingiskosningunum 8. maí 1999.

Viðræður fulltrúa Alþýðubandalags, Alþýðuflokks og Kvennalista til að kanna möguleika á auknu samstarfi þessara flokka í landsmálum hófust ekki fyrr en í lok mars 1998. Var þannig ætlaður afar knappur tími til starfa. Hópurinn sem ég átti sæti í kom fyrst saman 26. mars 1998 og lauk störfum 10. júní 1998. Ég sat flesta fundi hópsins og tveggja undirhópa og lagði þar fram talsvert efni. Engin skrifleg leiðsögn eða erindisbréf var lögð fram í upphafi hópstarfsins. Fljótlega varð mér ljóst, að fulltrúar flokkanna gengu til þessara viðræðna á afar ólíkum forsendum . Umboð fulltrúa Alþýðuflokksins var einskorðað við að um yrði að ræða sameiginlegt framboð flokkanna í næstu alþingiskosninum en af hálfu Alþýðubandalagsins skyldi litið á þetta sem könnunarviðræður án skuldbindinga fyrirfram um sérstakt form á samstarfi.

Forysta Alþýðubandalagsins hefur sett flokkinn í mikinn vanda með því að fara út í könnunarviðræður sem þessar fyrst Alþýðuflokkurinn gerði fyrir sitt leyti sameiginlegt framboð í komandi alþingiskosningum fyrirfram að skilyrði. Margt í kringum vinnu þessara málefnahópa ber líka vott um að af hálfu forystumanna flokkanna sé ekki mikið lagt upp úr starfi þeirra. Þau fyrirmæli fylgdu til hópsins sem ég starfaði í að álit hans skyldi ekki fara fram úr 2-3 blaðsíðum! Þegar um er að ræða stóra málaflokka eins og hér um ræðir leiðir svo þröngur rammi óhjákvæmilega til þess að afurðin verður í símskeytastíl og ekki er kostur á að greina mál og skýra eins og þörf hefði verið á.

Í málefnahópnum lagði undirritaður fram allítarlegar hugmyndir og tillögur um umhverfis- og efnahagsmál og um atvinnumál og atvinnuþróun. Var um þær tillögur fjallað í undirhópum. Um mörg atriði var skýr ágreiningur, þar á meðal um nokkra grundvallarþætti efnahagsmála, sem jafnframt hafa áhrif á umhverfismál og atvinnuþróun. Um aðra þætti tókst allgóð samstaða með fulltrúum flokkanna. Af ágreiningsefnum má nefna afstöðuna til Evrópusambandsins og EES, einkavæðingu, auðlindagjald, fjárfestingar í sjávarútvegi, orkumál og landbúnaðar- og byggðamál. Þetta þarf ekki að koma á óvart miðað við stefnu flokkanna og afstöðu á Alþingi.

Það atriði á verkefnaskrá málefnahópsins sem vegur þyngst í ágreiningi Alþýðubandalags og Alþýðuflokks er afstaðan til Evrópusambandsins og samningsins um Evrópska efnahagssvæðið. Alþýðuflokkurinn hefur fylgt þeirri stefnu að Ísland eigi að stefna að aðild að ESB, en Alþýðubandalagið er því andvígt. Þennan ágreining viðurkenna allir og hann ristir djúpt í sýn manna til flestra þjóðmála. Talsmaður Kvennalistans í hópnum segir skiptar skoðanir um þessi mál innan Kvennalistans, en meirihluti þar muni nú geta tekið undir stefnumið Alþýðuflokksins, einnig að því er varðar EES-aðild.

Í hópnum höfnuðu fulltrúar Alþýðuflokks og Kvennalista m.a. hugmyndum sem ég setti þar fram þess efnis að lögleiða hér framvegis ekki ESB-tilskipanir sem ganga gegn mikilsverðum þjóðarhagsmunum eða skerða frekar en orðið er fullveldi okkar og að ekki komi til greina að óska eftir samningum um aðild Íslands að Evrópusambandinu.

Ákvæði EES-samningsins um fjórfrelsi, óskoraðan rétt til fjárfestinga og kaupa á fasteignum og landareignum með þeim réttindum sem fylgja, geta fyrr en varir orðið afdrifarík.

Alþýðubandalag og Alþýðuflokk hefur greint á um mörg atriði sjávarútvegsmála og nægir þar að minna á tillögur krata um veiðileyfagjald.

Við gerð EES-samningsins fékk Ísland undanþágu að því er varðar rétt annarra EES-aðila til fjárfestinga í fiskveiðum og frumvinnslu sjávarafurða. Sett voru lög hérlendis í krafti þessara undanþáguákvæða, en Alþýðuflokkurinn og Þjóðvaki vilja fella þau úr gildi. Hafa þingmenn jafnaðarmanna flutt á Alþingi beinar tillögur um að afnema með öllu takmarkanir á fjárfestingu útlendinga í fiskvinnslu. Í málefnahópnum fékkst ekki stuðningur við tillögu mína um að rýmka ekki lagaákvæði um fjárfestingu útlendinga í veiðum og frumvinnslu sjávarafurða.

Ýmis ágreiningur kom upp í tengslum við landbúnaðar- og byggðamál. Ég tel að ekki eigi að ganga lengra í innflutningi hefðbundinna landbúnaðarvara en nauðsyn krefur vegna samningsskuldbindinga samkvæmt GATT-samningum, en um það voru fulltrúar Alþýðuflokks og Kvennalista mér ósammála.

Ekki var heldur fallist á tillögu mína "að tryggja sem best félagsleg réttindi fólks í dreifbýli, þar á meðal sveitakvenna" né heldur var veitt rúm fyrir hugmynd mína um "að auðvelda samskipti þéttbýlis og dreifbýlis á sem flestum sviðum og nýta menningu og aðstæður sveitanna til uppeldi og lífsfyllingar".

Í atvinnumálum byggðanna tóku fulltrúar hinna flokkanna undir margar af þeim tillögum sem ég lagði fram. Nokkur mikilsverð atriði mættu hinsvegar andstöðu, þar á meðal: "Að við allar efnahagsaðgerðir og samningslegar skuldbindingar séu höfð í huga áhrif þeirra á dreifbýlið og þess gætt að Ísland afsali sér í engu rétti til jöfnunaraðgerða í þágu byggðar."

Þá var ekki fallist á að það væri hlutverk hins opinbera "Að reka fjarskipti og póstþjónustu og tryggja jöfnuð í grunnþjónustu um allt land" né heldur "Að tryggja fjölþætta heilsugæslu og bráðaþjónustu sjúkrahúsa í öllum landshlutum án aðkomugjalda og sjúklingaskatta." Ekki var heldur fallist á tillögu mína "Að tryggður sé jöfnuður í flutningskostnaði á olívörum þannig að bensín og hráolía sé í boði á sama verði um allt land." Þá hlaut ekki undirtektir sú hugmynd "Að taka til athugunar að skipta landinu í fylki (nýtt stjórnsýslustig) til að treysta byggð, samvinnu stórra svæða og æskilega dreifingu í stjórnsýslu ríkisins."

Í ferðaþjónustu lagði undirritaður til í samræmi við ferðamálastefnu sem mótuð var á vegum stjórnskipaðrar nefndar 1990 "Að ríkið veiti þróunarmiðstöðvum ferðaþjónustu á landsbyggðinni stuðning og tryggt verði með samvinnu hins opinbera (ríkis og sveitarfélaga) og samtaka ferðaþjónustuaðila að ferðamálafulltrúar starfi í öllum landshlutum." Á þetta var ekki fallist né heldur tillögu um "Að móta langtímastefnu um markaðsstörf og kynningu á Íslandi sem ferðamannalandi og um val á markaðssvæðum." Einnig féll fyrir borð sú hugmynd mín "Að stórefla rannsóknir í þágu ferðaþjónustu með stuðningi sérstakrar rannsóknastofnunar og bæta upplýsingagrundvöll til að auðvelda stefnumörkun."

Nokkrar tillögur sem undirritaður lagði fram hlutu ekki undirtektir meirihlutans, þar á meðal um þróunarátak í málmiðnaði og rafiðnaði, nýja sókn í textíliðnaði, nýtingu orkulinda til stuðnings ylrækt og fiskeldi, vistvænni matvælaframleiðslu, tómstundalífi og íþróttum.

Þótt Alþýðuflokkurinn sýni nú viðleitni til að endurmeta afstöðu sína til "hefðbundinnar stóriðju" er langt frá því að menn þar á bæ séu samhljóma í áherslum. Verður fróðlegt að fylgjast með þeirri stefnumörkun til enda og undirtektum meðal annars frá forystu ASÍ en menn þar á bæ virðast leggjast eindregið á sveif með sameiginlegu framboði. Þannig var allnokkur munur á tillögu minni um að hverfa frá hefðbundinni stóriðju og umskrift þeirrar tillögu í útgáfu meirihlutans:

Ekki var fallist á tillögu undirritaðs um "Að hætta einkavæðingu opinberra þjónustufyrirtækja." Þá var talið of sterkt að orði kveðið með tillögunni: "Að undirstöðu þjónustufyrirtæki sem búa við fákeppnisaðstæður eins og fjarskipti (landsími sem eigandi grunnnets), póstþjónusta, orkuframleiðsla og orkudreifing séu í eigu og undir forræði hins opinbera og tryggður sé jöfnuður í verðlagningu hvar sem er á landinu."

Þótt ekki reyndist bera mikið á milli um einstök stefnumið í umhverfismálum, kom fram skýr ágreiningur um vægi umhverfismála í samhengi við stefnu í efnahagsmálum. Ég lagði fram sérstaka greinargerð um það efni, þar sem sett eru fram ákveðin "græn" sjónarmið og meðal annars staðhæft að "efnahagskerfi sem ekki lagar sig að strangri umhverfisvernd er ekki sjálfbært og endar með ósköpum." Niðurlagsorð greinargerðarinnar eru svohljóðandi: "Jafnframt því sem stutt skal við alla viðleitni til að styrkja stöðu umhverfismála, staðbundið og hnattrænt, þarf að þrengja svigrúm alþjóðlegs fjármagns og leitast við að endurheimta eitthvað af þeim lýðræðislegu stjórntækjum þjóðríkja [Íslands] sem kastað hefur verið fyrir róða síðasta áratuginn."

Það er í samræmi við skiptar skoðanir um grundvallarviðhorf til umhverfismála að fulltrúar Alþýðuflokks og Kvennalista höfnuðu tillögu minni um "Að lög og reglugerðir [ákvarðanir] um umhverfismál gangi framar reglum á viðskiptasviði, meðal annars um frjálst vöruflæði, fjármagnsflutninga og fjárfestingar."

Eins og sjá má af framansögðu eru þau mál mörg sem ágreiningur var um í málefnahópnum. Leiddi það til þess að undirritaður varð ekki samferða meirihluta hans. Mörg þessara ágreiningsefna snerta stórmál, sem skipta þjóðinni í fylkingar og stjórnmálaflokkar hljóta að þurfa að taka afstöðu til. Þarna er meðal annars um að ræða ágreining um grundvallarviðhorf eins og til umhverfismála og hlutverks hins opinbera í þjónustu við þegnana. Önnur mikilsverð atriði sem ágreiningur er um snerta undirstöðuþætti efnahagsmála og helstu atvinnuvegi landsmanna.- Ýmis atriði eru afar óljós eftir vinnu hópsins, meðal annars vegna afar naums tíma sem honum var ætlaður og kröfunnar um símskeytastíl í framsetningu. - Margt af því sem meirihluti hópsins setti fram sem sínar tillögur er raunar sótt í hugmyndir sem undirritaður lagði fram og rætt var í málefnahópnum.

Undirritaður hefur oftsinnis varað við hugmyndum um að leggja saman spilin á vettvangi landsmála með stjórnmálaflokkum sem standa fyrir allt aðra stefnu en Alþýðubandalagið í mikilsverðum þjóðmálum og á heildina litið. Slíkt jafngildir því að hverfa frá stefnumiðum flokksins og fella merki hans. Í starfi málefnahópsins komu berlega í ljós afleiðingar af "aðferðafræði hins minnsta samnefnara". Sérmál flokkanna, ekki síst Alþýðubandalagsins sem hefur til þessa haft skýra sérstöðu, eru gerð ósýnileg og verður sópað undir teppið.

Verði fallist á kröfu Alþýðuflokksins um sameiginlegt framboð í næstu alþingiskosningum jafngildir það því að flokkarnir sem að slíku framboði standa séu lagðir niður. Það verður þá aðeins formsatriði að ganga frá útförinni. Undirritaður er því algjörlega andvígur að fella merki og málstað Alþýðubandalagsins og telur að störf í málefnahópnum hafði berlega leitt í ljós hvað sameiginlegt framboð hefði í för með sér. Ég fæ ekki séð að milli Alþýðflokks og Alþýðubandalags sé að finna þá snertifleti í þjóðmálum sem gerðu slíkt samlag trúverðugt, hvað þá endingargott.

Eins og gerist með stjórnmálaflokka eru ekki skörp skil í afstöðu þeirra á öllum sviðum. Það á ekki aðeins við um Alþýðubandalag, Alþýðuflokk og Kvennalista, heldur einnig um núverandi stjórnarflokka, ekki síst að því er varðar Framsóknarflokkinn og bakland hans.

Stjórnmálaflokkarnir eru ásamt fjöldasamtökum almennings kjölfesta lýðræðis í landinu. Flokkarnir þurfa að hafa skýrar áherslur í meginmálum en ekki ástunda feluleik. Til að lýðræðið fái notið sín þurfa stjórnmálin að endurspregla þá meginstrauma sem til staðar eru á hverjum tíma. Ef Alþýðubandalagið hyrfi af vettvangi væri komin eyða í litróf stjórmálanna og horfinn málsvari sjónarmiða sem safnað hefur kjörfylgi sem oft hefur legið á bilinu 15-20 % síðustu ár og áratugi. Menn geta lagt niður flokka að formi til en málstaður hverfur ekki svo lengi sem hann hefur hljómgrunn meðal almennings.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim