Við lok heimsþings í Jóhannesarborg

Starfsömu og fjölmennu heimsþingi um sjálfbæra þróun er að ljúka. Búið er að ganga frá samkomulagi um framkvæmdaáætlun og nú fyrir dagslok þann 4. september verður væntanlega gengið frá sameiginlegri pólitískri yfirlýsingu þátttökuríkja að ráðstefnunni. Með þessu hefur alþjóðasamfélaginu tekist að bjarga eigin skinni, þótt eflaust verði umdeilt hvort það hafi verið þess virði í ljósi fjölmargra tilslakana og málamiðlana til að ná sameiginlegri niðurstöðu.
Í ljósi þess sem við blasti fyrir ráðstefnuna þarf niðurstaða hennar ekki að koma mjög á óvart. Ríóferlið með framkvæmdaáætluninni Dagskrá 21 hefur verið í lamasessi á mörgum sviðum og langt frá því að uppfylla markmið sem sett voru fyrir áratug. Drögin að framkvæmdaáætlun sem orðið höfðu til á undirbúningsfundum þessa heimsþings voru að margra mati veikt orðuð og fjölmörg atriði ófrágengin í upphafi þingsins. Risaveldið Bandaríkin kom til Jóhannesarborgar í hafti, þar eð Bush-stjórnin er andsnúin fjölmörgu sem til framfara horfir í umhverfismálum, þar á meðal að sett séu skuldbindandi ákvæði með tímasetningum um skref í átt til sjálfbærrar þróunar og til að draga úr fátækt. Framlag Bandaríkjanna til ráðstefnunnar var þannig undir öfugum formerkjum og önnur ríki sem lítið vilja leggja af mörkum meðal annars í loftslagsmálum skríða undir pilsfald risaveldisins.

Jákvæðu þættirnir

Þrátt fyrir að niðurstaða þess heimsþings valdi um margt vonbrigðum er engan veginn rétt að horfa fram hjá ávinningum og jákvæðum þáttum sem hér hafa náðst fram. Með lokaafgreiðslu framkvæmdaáætlunar og pólitískri yfirlýsingu þingsins er fengin viðspyrna til að stöðva það undanhald frá markmiðum sjálfbærrar þróunar sem einkennt hefur síðustu ár. Þannig felst í niðurstöðu þingsins varnarsigur fyrir þau öfl sem beita vilja alþjóðasamfélaginu undir merkjum Sameinuðu þjóðanna til að bregðast við stórfelldum sameiginlegum vanda alls mannkyns. Þau ríki sem í raun vilja Ríóferlið feigt eða reynt hafa að draga úr slagkrafti þess náðu ekki sínu óskorað fram.
Aðdragandi þingsins og niðurstaða endurspegla betur en fyrri samþykktir þann veruleika sem þróunarríki og meirihluti mannkyns býr við, þ.e. sára fátækt og ósæmilegar aðstæður í grundvallaratriðum. Umfjöllun þingsins um stöðu þróunarríkja, aðgerðir gegn fátækt og um vonlausa fjárhagsstöðu ríkja sem verst eru sett getur veitt viðspyrnu til brýnna aðgerða. Samþykktir um tímasettar framkvæmdir ril að tryggja aðgang að hreinu vatni og heilbrigðisþjónustu eru viðurkenning á því að án bættra kjara þeirra verst settu er sjálfbær þróun orðin tóm. Óbreytt ástand er ávísun á stórfelld átök sem innan skamms gætu kollvarpað undirstöðum siðmenningar. Áherslan á samþættingu efnahagsþróunar, félagslegra úrbóta og umhverfisverndar er leiðsögn sem verður að skila sér eigi árangur að nást til frambúðar.
Umræðan um loftslagsmál á heimsþinginu hefur ásamt stórfelldum flóðum að undanförnu aukið þrýsting á ríki að staðfesta Kyótóbókunina. Yfirlýsingar Rússa o.fl. ríkja þessa dagana vekja vonir um að bókunin nái fótfestu. Þar er á ferðinni eitt brýnasta málið sem alla varðar.

Skref til baka og margir veikleikar

Hnattvæðing á forsendum óheftrar markaðshyggju og leikreglur Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar (WTO) eru sá bakgrunnur sem öðru fremur hefur veikt Ríó-ferlið á liðnum áratug. Fátt ef nokkuð í samþykktum heimsþingsins breytir þeirri stöðu. Varnarbarátta fyrir sjálfbærri þróun hefur hér snúist um að meginreglurnar frá Ríó yrðu ekki færðar til baka eða veiktar, þar á meðal varúðarreglan. Á þessari stundu er ekki fullljóst hver heildarniðurstaðan verður að þessu leyti, en þó virðist sem samþykktir þingsins feli ekki í sér formlegar breytingar á Ríó-samþykktunum. Átök milli harðra viðskiptasjónarmiða með stuðningi af WTO-ferlinu og umhverfis- og auðlindaverndar með fótfestu í Ríó-yfirlýsingunum munu halda áfram. Engar tímasetningar náðust fram er varða auðlindavernd eða líffræðilega fjölbreytni, né heldur um hækkandi hlutfall endurnýjanlegrar orku. Bandaríkin og OPEC komu í veg fyrir tímamörk þar að lútandi.
Varðandi fjárhagsmálefni og þróunaraðstoð vísa samþykktir heimsþingsins til niðurstöðunnar í Monterey fyrr á þessu ári, en þar þykir mörgum laust um hnútana búið. Formlegar tölusettar viðmiðanir um framlög ríkja til þróunaraðstoðar eru ekki lengur til staðar en þeim mun meira höfðað til fjölþjóðfyrirtækja og atvinnulífs um að leggja meira af mörkum. Þótt sum stórfyrirtæki sýni lit í þessum efnum draga önnur lappirnar. Sviksemi og stórfelld fjármálahneyksli sem komið hafa upp á yfirborðið að undanförnu eru ekki til þess fallin að auka trú á að sjálfbær þróun fái þann styrk sem þarf úr skjóðu fjölþjóðahringa.

Nú reynir á um framkvæmd

Ákall þingsins og þeirra sem álengdar stóðu hér í Jóhannesarborg á framkvæmd gefinna fyrirheita verða vart misskilin. Alþjóðasamfélagið hefur ekki efni á að endurtaka brigðurnar eftir Ríó. Heimsþingið hefur í raun sett Dagskrá 21 á spor á nýjan leik og framkvæmdaáætlunin vísar til hennar og bætir við tímasetningum á nokkrum sviðum. Tilvísanir í Þúsaldaryfirlýsingu SÞ (Millenium Declaration) er einnig víða að finna í skjölunum. Samhliða heimsþinginu var hér haldin ráðstefna um Staðardagskrá 21 og sendi hún frá sér ferskt ákall um aðgerðir.
Um stofnanakerfi Sameinuðu þjóðanna til stuðnings sjálfbærri þróun er fjallað í framkvæmdaáætlun heimsþingsins og er þar að finna nokkrar áherslubreytingar, m.a. að því er varðar Nefndina um sjálfbæra þróun (Commission on Sustainable Development - CSD). Pólitískur vilji er auðvitað það sem úrslitum ræður um framvinduna og hvort böndum verður komið á efnahagskerfi sem er allt annað en sjálfbært.
Frjáls félagasamtök settu mikinn svip á Jóhannesarborg á meðan heimsþingið stóð yfir, sem og aðgerðir og mótmælagöngur heimamanna á götum borgarinnar. Samkvæmt samþykktum þingsins á að hlýða meira en hingað til á slíkar raddir almennings og einnig á því sviði verður spurt um efndir.

Aðvaranir Nelsons Mandela

Ráðstefnur eru ekki haldnar í tómarúmi og heimsmál eins og átökin í Palestínu og stríðshótanir Bandaríkjanna í garð Írak hafa borist inn í sali í Jóhannesarborg. Það minnir á hversu veikt alþjóðasamfélagið og Sameinuðu þjóðirnar standa gagnvart valdi og ofbeldi. Aðvaranir Nelsons Mandela um að ekkert ríki megi ætla sér að gerast heimslögregla, hversu voldugt sem það telji sig vera, hafa vakið verðskuldaða athygli. Slíkt færir heimsbyggðina í glötun (kaos) að mati þessa þrautreynda stjórnmálamanns. Mikið er undir því komið að á slík skilaboð verði hlustað áður það er um seinan. Án friðar og réttlætis sem borið er uppi af siðferðiskennd mun þess langt að bíða að draumurinn um sjálfbæra þróun rætist.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim