Vetrarsólhvörf og jólahátíð

Á meðan fjölmiðlar eru uppteknir af skötu, þessari dæmalausu vestfirsku soðningu sem nú er reynt að koma inn á hvers manns borð, er ég að velta fyrir mér uppruna jólahátíðar og breytingu hennar í tímans rás. Á vetrarsólhvörfum í gær þegar Austfirðir skörtuðu heiðum himni og sólin sleikti fjallatoppa fannst mér uppruni hátíðarhalda um þetta leyti árs liggja í augum uppi: Endurkoma sólar eftir tvísýna baráttu við myrkraöflin. Hvergi er þetta auðsærra en í skjóli fjalla þar sem eldhnötturinn hverfur sjónum bak við fjöll í hartnær tvo mánuði.
Ekki þarf langt að leita staðfestingar á þessu hugboði um kveikjuna að jólum. Í riti Árna Björnssonar um sögu og uppruna hátíða og merkisdaga (1977) fáum við skýr svör: “Frumorsök hátíðahalds á þeim tíma hlýtur að vera sólhvörfin, hvort heldur það er skammdegið eða hin rísandi sól, nema hvorttveggja sé.” Við stiklum hér á fleira og styðjumst áfram við fræði Árna.

Jólahátíð á ólíkum forsendum

Jólahátíð í einhverju formi er augljóslega ævaforn siður og uppruni hennar á ekkert skylt við kristna trú eða helgisiði kirkjunnar. Í Róm tíðkaðist löngu fyrir Krists burð hátíð kennd við frjósemisguðinn Satúrnus og hófst hún um eða upp úr miðjum desember og stóð í nokkra daga. Önnur viðlíka var haldin í byrjun janúar. Fyrri hátíðin rétt fyrir sólstöður hefur líklega átt að hjálpa sólinni yfir örðugasta hjallann, hinni síðari fylgdi fögnuður yfir að sól var tekin að hækka á lofti. Þessi hátíðahöld voru síðar sameinuð í einni nýárshátíð eftir að upphaf árs var árið 153 fyrir Krist fært til 1. janúar.
Í frumkristni voru menn ekki uppteknir af fæðingardegi Krists, enda ekki stafkrók um hann að finna í heilagri ritningu. Afmælishátíðir eru ævaforn siður og kirkjan leit í fyrstu á þær sem vott um heiðindóm og dekur við holdlegt upphaf hins jarðneska lífs. Meðal alþýðu nutu þær hins vegar vinsælda og höfðingjar allt upp í konunga og keisara nýttu sér þær til að auka veg sinn og vinsældir. Kirkjan sneri sínu kvæði í kross og einhvern tíma á 3. öld fóru kristnir menn að reyna að tímasetja fæðingu Jesú. Rennt var blint í sjóinn og staldrað við ýmsar dagsetningar. Í fyrstu náði 6. janúar mestri fótfestu og er raunar enn í dag talinn fæðingardagur Krists í grísku og rússnesku rétttrúnaðarkirkjunni. Árið 440 vék sá dagur hins vegar fyrir 25. desember í vesturhluta Rómaveldis að boði æðstu kirkjunnar manna. Einmitt sú dagsetning féll saman við sólhvörfin eftir tímatali sem þá gilti og með því náði kirkjan að tengja afmæli Krists við hina fornu sóldýrkun.

Um merkingu orðsins jól

Ekki er síður forvitnilegt að velta fyrir sér uppruna orðsins jól. Meðal norrænna manna var sólhvörfum ekki síður fagnað en sunnar á hnetti. Þótt samtímaheimildir skorti um jól í heiðni má styðjast við margt úr rituðum textum, þar á meðal Íslendingasögur og Heimskringlu Snorra. Líkur benda til að um tvær hátíðir hafi verið að ræða meðal Norðurlandabúa ekki ólíkt og hjá Rómverjum forðum daga. Önnur hafi byrjað með vaxandi tungli á ýli [tunglmánuði sem hefst upp úr 20. nóvember] skömmu fyrir vetrarsólhvörf, hin síðari um miðjan janúar, samanber frásögn Snorra í Hákonar sögu góða: “En áður var jólahald hafið hökunótt, það er miðsvetrarnótt, og haldin þriggja nótta jól”. Árni Björnsson telur að af málfræðilegum rökum megi álykta að fyrri hátíðin hafi borið heitið jól í heiðni en við seinni dagsetninguna var komið að Þorrablóti, sem Íslendingar nú hafa endurvakið.
Sjálft orðið jól hefur valdið heilabrotum en “ ... er eitt sér reyndar næg sönnun þess, að einhver hátíð hafi átt sér stað um þetta leyti meðal ýmissa germanskra þjóða”, segir Árni. Frummerking orðsins er á huldu en margar kenningar viðraðar af orðsifjafræðingum sem einna helst hallast að merkingunni fórn, sem færst hafi síðan yfir á hátíðina sjálfa. Gotneska mánaðarheitið jiuleis er talið hið sama og forna mánaðarheitið ýlir, sem menn tengja við orðið jól. Á skandinavískum málum er það jol eða jul og finnska mun um 900 hafa fengið joulu að láni fyrir jól. Í ensku er til orðið yule í merkingunni jól og svipaða forvera þess má finna í engilsaxnesku.
Norðurlandabúar eru einir um að nota enn þetta forna heiti um jólahátíðina og eru vel sæmdir af. Á ensku kallast hún hinsvegar Christmas (Kristmessa), á þýsku Weihnachten (næturnar helgu), Nativitas Domini (fæðing Herrans) á latínu, svipað eða Navidad (fæðing) á spænsku og Noël (fæðing) á frönsku.

Gleðileg jól

Í ljósi þessara þanka um forsögu jólanna eiga menn á norðurhveli að geta sameinast um að gleðjast á þessum árstíma, óháð trúarviðhorfum eða trúleysi. Hver og einn getur þar gripið í sitt strá, séu menn að leita að sannleika eða skyggnast eftir dýpri rökum tilverunnar. Nú um stundir fellur jólaundirbúningur margra vel að frásögnum um ótæpileg veisluhöld löngu fyrir daga kristninnar og kristilegum hugmyndum um jólaföstuna sem tíma undirbúnings og aðhalds er gefið langt nef. Yfirfært á kvarða kapítalismans má segja að allt umstangið sé prýðilega heppnuð viðskiptahugmynd. – Sá sem þetta ritar leggur þar að vísu heldur lítið af mörkum og verður æ fastheldnari á hófstillt jólahald við kertaljós og góða bók innan seilingar.

Öllum lesendum heimasíðunnar óska ég gleðilegra jóla, árs og friðar.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim