Sjálfbær atvinnuþróun í Mývatnssveit

Kísiliðjunni hf hefur verið lokað og starfseminni hætt. Það leiðir hugann að málatilbúnaði og samþykktum á Alþingi fyrir röskum áratug um atvinnumál í byggðarlaginu. Í desember 1993 samþykkti Alþingi svohljóðandi þingsályktunartillögu um sjálfbæra atvinnuþróun í Mývatnssveit:

Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að láta Byggðastofnun, í samvinnu við Skipulag ríkisins, Náttúruverndarráð og sveitarstjórn Skútustaðahrepps, gera úttekt á þróunarforsendum og möguleikum á nýsköpun í atvinnulífi í Mývatnssveit er falli að markmiðum um náttúruvernd á svæðinu. Við úttektina verði m.a. höfð hliðsjón af skýrslu Skipulags ríkisins um umhverfismat fyrir Skútustaðahrepp frá í júlí 1993.

Viðkvæmt og umdeilt mál

Aðdragandi þessa máls var nokkuð óvenjulegur og umræða um það endurspeglaði þá miklu viðkvæmni sem fylgdi rekstri Kísiliðjunnar lengst af og óraunsæi um horfur varðandi framtíð hennar. Í ársbyrjun 1992 flutti undirritaður ásamt Kristínu Einarsdóttur tillögu til þingsályktunar um atvinnuþróun í Mývatnssveit (473. mál á 115. löggjafarþingi). Tillagan var ekki afgreidd úr nefnd á því þingi og endurfluttum við hana því á 116. löggjafarþingi. Þessi tillaga okkar var svohljóðandi:

Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að láta gera úttekt á þróunarforsendum og möguleikum á nýsköpun í atvinnulífi í Mývatnssveit er falli að markmiðum um náttúruvernd á svæðinu. Að úttektinni verði unnið samhliða rannsóknum á áhrifum kísilgúrnáms úr Mývatni á lífríki svæðisins og fyrstu niðurstöðum skilað og þær kynntar Alþingi fyrir febrúarlok 1993.

Tillögunni var vísað til allsherjarnefndar sem afgreiddi hana síðla vetrar 1993 með þeirri breytingu að seinni málsliðurinn félli brott með þeim rökum “að staða kísilgúrnáms af botni Mývatns hefur skýrst frá því að tillagan var flutt með útgáfu námaleyfis 7. apríl sl. [1993].” Þrátt fyrir þessa jákvæðu afgreiðslu frá þingnefnd var tillagan ekki borin upp fyrir þinglok og dagaði því uppi.

Haustið 1993 tókum við flutningsmenn málið upp á ný í umhverfisnefnd þingsins þar sem við áttum sæti. Varð þar samstaða um að þingnefndin flytti ofangreinda tillögu um sjálfbæra atvinnuþróun í Mývatnssveit og var hún samþykkt óbreytt skömmu síðar sem ályktun Alþingis.

Rökstuðningur í greinargerð

Ítarlegur rökstuðningur fylgdi málinu. Í greinargerð með tillögu okkar Kristínar Einarsdóttur sagði í upphafi:

“Íslenska ríkið hefur óvenjumiklar skyldur við Mývatnssveit og svæðið meðfram Laxá. Því valda ákvarðanir sem teknar hafa verið um lögverndun á náttúru svæðisins og aðild ríkisins að uppbyggingu atvinnufyrirtækja þar síðustu áratugi, einkum Kísiliðjunnar og Kröfluvirkjunar.
Mývatnssveit er þjóðgarðsígildi og hefur auk þess fengið alþjóðlega stöðu í náttúruvernd með því að flokkast undir Ramsar-sáttmálann. Svæðið er einstakt á heimsmælikvarða, bæði sökum lífríkis og jarðmyndana. Mývatn hefur gífurlegt alþjóðlegt aðdráttarafl eins og best sést á þeim mikla og vaxandi fjölda ferðamanna sem þangað leggur leið sína.”

Greinargerð með tillögu umhverfisnefndar sem samþykkt var 1993 er svohljóðandi:

Þingsályktunartillaga þessi á rætur að rekja til tillögu til þingsályktunar sem flutt var á 115. og 116. löggjafarþingi og bar heitið atvinnuþróun í Mývatnssveit. Á 116. þingi var tillögunni vísað til allsherjarnefndar sem óskaði eftir umsögn umhverfisnefndar um málið. Umhverfisnefnd tók málið fyrir og kallaði m.a. á sinn fund fulltrúa frá sveitarstjórn Skútustaðahrepps, Skipulagi ríkisins og Náttúruverndarráði. Í kjölfar niðurstöðu rannsókna á áhrifum kísilgúrvinnslu á botni Mývatns á lífríki þess og veitingar námaleyfis á grundvelli hennar lagði umhverfisnefnd til við allsherjarnefnd að tillögunni yrði breytt þannig að brott félli málsgrein sem fjallaði um rannsóknir á áhrifum kísilgúrnáms. Tillagan var afgreidd samhljóða úr allsherjarnefnd þannig breytt en kom ekki til síðari umræðu í tímaþröng á síðasta starfsdegi þingsins.
Umhverfisnefnd hefur lagt talsverða vinnu í þetta mál og efnisleg samstaða ríkir um það í nefndinni. Því ákvað nefndin að leggja nú fram í sínu nafni tillögu sem er efnislega samhljóða þeirri sem allsherjarnefnd lagði til að yrði samþykkt á síðasta þingi en ítarlegri að því leyti að nú er kveðið á um hverjir skuli gera þá úttekt sem í tillögunni greinir.

Mývatnssveit og svæðið meðfram Laxá hafa ótvíræða sérstöðu.

Mývatnssveit hefur verið viðurkennd sem náttúruverndarsvæði á alþjóðlegan mælikvarða með því að falla undir Ramsar-sáttmálann. Svæðið er einstakt í heiminum, bæði sökum lífríkis og jarðmyndana. Mývatn hefur því gífurlegt alþjóðlegt aðdráttarafl eins og best sést á þeim mikla og vaxandi fjölda ferðamanna sem þangað leggur leið sína.

Alþingi hefur tekið ákvarðanir um lögverndun á náttúru svæðisins en íslenska ríkið hefur einnig átt aðild að uppbyggingu atvinnufyrirtækja þar síðustu áratugi, einkum Kísiliðjunnar og Kröfluvirkjunar.

Margs konar rannsóknir fara nú fram á lífríki Mývatns. Á vegumumhverfisráðuneytisins er starfandi rannsóknahópur sem kannar áhrif kísilgúrnáms á lífríkið í Mývatni, en sá hópur skilaði áfangaskýrslu vorið 1993 sem nefnd var hér að framan og iðnaðarráðherra byggði á við veitingu námaleyfis. Hópurinn mun halda áfram rannsóknum sínum á þessu ári og því næsta. Þá er starfrækt á grundvelli laga nr. 36/1974, um verndun Mývatns og Laxár í Suður-Þingeyjarsýslu, rannsóknastöð við Mývatn sem heyrir undir Náttúruverndarráð. Til stöðvarinnar rennur hluti námaleyfisgjalds Kísiliðjunnar og hann fer óskiptur til rannsókna á áhrifum starfsemi verksmiðjunnar á lífríki Mývatns. Þá rennur hluti námagjaldsins í svonefndan Kísilsjóð sem lýtur stjórn umhverfisráðuneytisins og er ætlað að kosta könnun á möguleikum á atvinnuuppbyggingu á svæðinu umhverfis Mývatn.

Umhverfisnefnd telur að samhliða rannsóknum á lífríki Mývatns sé nauðsynlegt að kanna þróunarforsendur og möguleika á nýsköpun í atvinnulífi á svæðinu til að tryggja þar byggð og sjálfbæra þróun. Við þá athugun verði m.a. haft til hliðsjónar ítarlegt umhverfismat sem unnið var á vegum Skipulags ríkisins og birt í skýrslu í júlí 1993. Var sú vinna með vissum hætti frumraun á þessu sviði sem leggur góðan grunn að þeirri úttekt sem tillagan gerir ráð fyrir.

Það er orðin viðurkennd regla víða um lönd að fyllstu varúðar beri að gæta þá mannleg umsvif eru annars vegar og óvissu eigi að meta náttúruverndinni í vil. Það getur varla orkað tvímælis að slíka reglu beri að virða þegar lífríki Mývatns er annars vegar. Því leggur umhverfisnefnd áherslu á að stjórnvöld komi til liðs við heimamenn nú þegar með þeirri úttekt sem tillagan gerir ráð fyrir.

Sáralítil eftirfylgni stjórnvalda

Ályktun Alþingis um sjálfbæra atvinnuþróun í Mývatnssveit var send ríkisstjórn sem viljayfirlýsing þingsins. Ekki er mér kunnugt um neina uppskeru úr þeirri úttekt sem þingsályktunin gerði ráð fyrir. Því er heldur ekki að leyna að meirihluti sveitarstjórnar í Skútustaðahreppi hafði takmarkaðan áhuga á að nýta sér þessa samþykkt þingsins og fannst sumum henni vera beint gegn kísiliðjunni. Kom þetta m. a. fram í viðræðum fulltrúa sveitarfélagsins um þetta leyti og síðar við umhverfisnefnd. Því miður hefur lengi gætt óraunsæis hjá ráðamönnum um hvert stefndi í málefnum Kísiliðjunnar við Mývatn og hefur það átt sinn þátt í að ekki hefur á liðnum árum verið lagður nógur kraftur í að leita annarra úrræða í atvinnumálum byggðarlagsins. – Sú staða sem nú liggur fyrir er vissulega dapurleg fyrir þá mörgu sem hún snertir. Mývatnssveit er hins vegar svo mörgum kostum búin frá náttúrunnar hendi að góðir möguleikar eiga að vera þar til jákvæðrar atvinnuþróunar. Eins og ofangreindar tillögur og samþykktir bera með sér hefur íslenskt samfélag skyldur gagnvart Mývatnssveit. Því þarf að sameina krafta til að stuðla þar að sjálfbærri atvinnuuppbyggingu hið fyrsta.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim