Hversu traustar eru undirstöður Kárahnjúkastíflu og Hálslóns?

Býsn eru meðan brothætt jörð
brestur ekki undir fargi
þar sem á hennar holu skurn
hlaðið var Látrabjargi
     Jón Helgason Áfangar

Margt hefur komið fram að undanförnu sem hlýtur að vekja menn til umhugsunar um, hvort vandað hafi verið sem skyldi til rannsókna og undirbúnings að Kárahnjúkavirkjun. Náttúrufarsleg umhverfisáhrif virkjunarinnar hafa frá upphafi verið í brennidepli, þar á meðal áfok frá Hálslóni. Landsvirkjun staðhæfði á meðan matsferli var í gangi að komið verði í veg fyrir allt slíkt með tæknilegum aðgerðum í lónstæðinu og næsta nágrenni. Nú nýverið kom aðaltalsmaður framkvæmdanna, Sigurður Arnalds, hins vegar fram fyrir alþjóð og viðurkenndi að engan veginn yrði komist hjá umtalsverðu foki úr lónstæðinu. Það eru hins vegar aðrir og enn alvarlegri þættir sem hér verða gerðir að umtalsefni.

Undirstöður stíflumannvirkja

Framkvæmdir við stíflumannvirki Kárahnjúkavirkjunar eru marga mánuði á eftir áætlun. RÚV greindi frá því 6. desember sl. að ástæðurnar væru einkum tvær: ,,Dýpra var niður á botn gljúfursins en reiknað hafði verið með í upphafi og þar kom síðan í ljós misgengi sem taka þurfti tillit til.” Harald Alfreðsson hjá framkvæmdaeftirliti Landsvirkjunar bætti við: ,,Og bæði þessi atriði urðu til þess að það varð að yfirfara hönnunina og það urðu breytingar svolítið á táveggnum þannig að það tafði svona fyrir.” Einhvern tíma hefðu það þótt tíðindi að jarðfræðilegar hönnunarforsendur risastíflu á heimsmælikvarða reyndust aðrar á framkvæmdastigi en gert hafði verið ráð fyrir. En þessi litla frétt flaug ekki hátt og framhaldið drukknaði í frásögnum af vandræðabarninu Impregiló og auglýsingaflóði í jólakauptíðinni.
Misgengi undir sjálfri aðalstíflunni! Það er nú svo. Upp í huga undirritaðs komu aðvörunarorð Guðmundar E. Sigvaldasonar jarðfræðings, sem nýverið er fallinn frá, um hugsanlega ótraustar undirstöður Hálslóns. Lítið var á ummæli hans hlustað og ekkert gert með þau frekar en títtnefnt nöldur náttúruverndarfólks. Nýverið rifjaðist einnig upp fyrir mér viðtal í útvarpinu við jarðeðlisfræðing á Orkustofnun. Ég fór í gagnagrunn Morgunblaðsins og þar kom nafnið fram: Grímur Björnsson.

Athugasemdir Gríms Björnssonar

Á heimasíðu Gríms Björnssonar sem nú er sérfræðingur hjá Íslenskum orkurannsóknum má lesa athugasemdir hans dagsettar 14. febrúar 2002 í mörgum liðum varðandi undirbúning Kárahnjúkavirkjunar. Segist hann hafa afhent þær Orkumálastjóra sem var yfirmaður hans á þeim tíma ,,... til kynningar og aðgerða.”. Um þetta leyti fjallaði Alþingi um lagafrumvarp sem heimila skyldi virkjunina. Segir Grímur að sér hafi strax vorið 2001 sýnst sem lítið færi fyrir jarðtæknilegum athugunum á áhrifum af jafn þungu fargi og Hálslóni. Í athugasemdum við umhverfismatsskýrslu segir hann orðrétt m.a.: ,,Hvergi er nefnt að jarðhiti fannst í könnunarholum, sem voru boraðar við Hafrahvammagljúfrin, en þar veit undirritaður af uppkomu volgra borkjarna. Því má ljóst vera að jarðhiti þrífst í sprungukerfi sem nær undir fyrirhugaða Kárahnjúkastíflu og hefur verið ágætlega virkt með köflum a.m.k. síðustu 10 þúsund árin. Ómögulegt er því að samþykkja fullyrðingu á bls 31 þar sem segir ,,Að mati tæknimanna hentar bergið á stíflustæðunum vel sem grunnur fyrir þær” (þ.e. stíflur við Kárahnjúka). Þvert á móti sýnast líkur til þess að þetta mikla mannvirki eigi að byggja ofan á sprungusvæði.” Í framhaldi af þessu segir Grímur að spennuástand í bergi næst Hálslóni muni breytast og gera verði ráð fyrir þeim möguleika að gamlar sprungur eða nýjar opnist undir sjálfri Kárahnjúkastíflunni og geti það leitt til stíflurofs og stærsta manngerða hamfarahlaups Íslandssögunnar. Því sé hættumatið í skýrslunni vægast sagt grunnrist og taki ekki á sértækum bergtæknilegum eða jarðfræðilegum aðstæðum við Hálslón.

Greinargerð Freysteins Sigmundssonar

Orkumálastjóri mun hafa sent athugasemdir Gríms til Landsvirkjunar sem óskaði eftir greinargerð um vissa þætti þeirra frá Freysteini Sigmundssyni jarðeðlisfræðingi. Skilaði Freysteinn ,,Greinargerð um landhæðarbreytingar vegna Hálslóns” til Landsvirkjunar 3. desember 2002. Hef ég að nýverið fengið ritgerð hans frá Orkustofnun. Í henni kemur m. a. fram að samkvæmt líkansreikningum muni Hálslón valda um 30 cm sigi, mest við lónið en minnki út frá því og verði líklega ekki mælanlegt í 50 km fjarlægð frá því. Mest af siginu muni koma fram á um 10 ára tímabili eftir að lónið myndast. Búast megi við merkjanlegum spennubreytingum vegna Hálslóns niður á um 10 km dýpi. ,,Þannig yrði spennuáhrif fargbreytinganna að langmestu leyti bundin við þann hluta jarðskorpunnar sem hegðar sér eins og fjaðrandi efni, og ólíklegt að myndun Hálslóns hafi nokkur áhrif á kvikuhreyfingar þar undir.” Telur Freysteinn ólíklegt að spennubreytingar vegna Hálslóns hafi nokkur áhrif á kvikuhreyfingar í jarðskorpunni.

Hljótt um álit sérfræðinga

Hljótt hefur verið um álit sérfræðinga á jarðfræðilegum aðstæðum á Kárahnjúkasvæðinu og hugsanleg áhrif af þeim stórfelldu breytingum sem þar eru nú í undirbúningi. Hefur þó oft verið efnt til opinnar ráðstefnu fagaðila af minna tilefni. Þörfin á umræðu um þessi efni fyrir opnum tjöldum virðist brýn ekki síst eftir að í ljós er komið að aðstæður eru aðrar en gert var ráð fyrir þegar ákvarðanir voru teknar um virkjunina. Það á bæði við um undirstöðu meginstíflunnar og jarðhitavirkni í nágrenni hennar og um hliðarstíflur. Ekki var leitað álits Freysteins á slíkum atriðum og ekki hef ég orðið var við að Grímur Björnsson hafi dregið til baka aðvaranir sínar um ófullnægjandi hættumat á Kárahnjúkavirkjun. Mikil þekking er til staðar hérlendis og erlendis á þeim fræðasviðum sem hér um ræðir og áhættu tengda vatnsaflsvirkjunum og óafsakanlegt að safna henni ekki saman og ræða opinskátt um óvissuatriði.

Lærdómar af Grímsvatnagosum

Eldgosið í Grímsvötnum í nóvember sl. færði jarðfræðingum heim sanninn um að gömul kenning Sigurðar Þórarinssonar um eldgos þar í kjölfar Skeiðarárhlaupa og lækkunar vatnsborðs væri rétt. Við hlaupið létti skyndilega fargi af jarðskorpunni yfir kvikuhólfinu og leysti það nýafstaðið eldgos úr læðingi. Magnús Tumi Guðmundsson jarðfræðingur var ekki einn um þessa túlkun á dögunum, allt fræðasamfélagið tók undir að best ég veit. Á málþinginu Ís og eldur 26. nóvember sagði Guðrún Larsen líklegt að nokkurra áratuga lota eldgosa sé um það bil að hefjast í Vatnajökli. - Flest hafa gosin verið í Grímsvötnum en sprungurein þaðan liggur í áttina til Brúarjökuls og vatnasviðs Kárahnjúkavirkjunar. Megineldstöð í Kverkfjöllum er þó enn nær með sitt sprungukerfi norður um Möðrudal og norðaustur á Brúaröræfi þar sem eldgos myndaði Kárahnjúka og víða gætir enn jarðhita.
Grímur Björnsson víkur einmitt að því í áðurnefndum athugasemdum að árleg 60-75 m vatnsborðssveifla í Hálslóni auki áraun á bergið við Kárahnjúkastíflu og geti hrært upp í kviku í eystra gosbeltinu og framkallað eldgos í einhverri megineldstöðinni, Snæfell ekki undanskilið. Þrýstingsfallið í Grímsvötnum í síðasta mánuði var aðeins brot af því sem verða mun árviss viðburður undir Hálslóni. Ef þetta er raunverulegur áhættuþáttur gætu menn í orðsins fyllstu merkingu verið að leika sér að eldi við Kárahnjúka.

Afleiðingar leka úr Hálslóni

Leki úr miðlunarlónum hérlendis er vel þekkt vandamál, Sigölduvirkjun hryggilegasta dæmið, en vatnstap vegna leka úr Sigöldulóni skerti stórlega afköst virkjunarinnar. Sigöldulón er hins vegar smápollur í samanburði við Hálslón og áraunin á undirlagið að sama skapi meiri í því síðarnefnda. Eflaust gera hönnunarforsendur Kárahnjúkavirkjunar ráð fyrir einhverjum slíkum vandamálum, en framkomnar upplýsingar um meiri sprungur, misgengi og jarðhita á virkjunarsvæðinu en áður var talið setja lekavandamál í annað og tvísýnna samhengi. Leki hefur neikvæð áhrif á afkastagetu viðkomandi virkjunar, rýrir fjárhagslega afkomu hennar og getur ásamt jarðhræringum leitt til skemmda á mannvirkjum.

Óviðunandi áhætta?

Ljóst hefur verið frá því matsskýrsla um Kárahnjúkavirkjun birtist að virkjunin mun hafa í för með sér stórfelld neikvæð umhverfisáhrif. Það var staðfest með úrskurði Skipulagsstofnunar 2001 og margt bendir nú til að reyndin á því sviði verði verri en þeir svartsýnustu óttuðust. Einnig hefur það verið mat margra að virkjunin og verksmiðjan sem reisa á í krafti hennar sé efnahagslegt og félagslegt glapræði. Um þessa þætti ríkir í besta falli óvissa. Nú er að bætast við vitneskja sem bendir til að einnig jarðfræðilegar forsendur framkvæmdanna við Kárahnjúka geti verið ótraustar og mannvirkin sjálf því ekki örugg. Í þessu efni eiga margir mikið undir, íslenskt þjóðarbú og Alcoa, Héraðsbúar vegna hamfarahættu, Austfirðingar í flestu tilliti og allur almenningur í landinu sem stendur undir skuldbindingum Landsvirkjunar. Væri úr vegi að yfir allt þetta dæmi verði rennt gagnrýnum augum áður meiru verði hlaðið á hina holu skurn landsins upp af Jökuldal?

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim