Áhættan af Kárahnjúkavirkjun á eldvirku svæði

Mat vísindamanna fyrir ári

“Kárahnjúkasvæðið einkennist um þessar mundir af lítilli eða engri jarðskálftavirkni. Nýlegar jarðfræðirannsóknir benda á hinn bóginn til hreyfinga á misgengi í Sauðárdal á nútíma, síðast fyrir nokkrum þúsundum ára. Það misgengi liggur að hluta undir lónstæði Hálslóns. Misgengjakerfi við Kárahnjúkastíflu er jafnframt viðameira en áður var talið, og einnig tengist jarðhiti því. Þessar nýju athuganir benda til að svæðið sé ekki fullkomlega stöðugt með tilliti til höggunar og jarðskjálfta, og að jarðfræðileg vá sé þar umfangsmeiri en áður hefur verið talið. ... Hætta á gleikkun sprungna vegna aukins vatnsþrýstings er umtalsverð, þar sem minnsta lárétta spenna er lág og nærri vatnsþrýstingi. Búast má við að margar sprungnanna séu mjög lekar. ... Virkni á víðáttumiklu svæði á norðanverðu landinu kann að valda vá á Kárahnjúkasvæðinu.”

Þetta og fleira má lesa í skýrslu vinnuhóps vísindamanna frá í mars 2005, en formaður hópsins var Freysteinn Sigmundsson.Vinnuhópurinn lagði áherslu á frekari athuganir, m.a. vegna jarðskorpuhreyfinga á svæðinu við stíflurnar og lónið.

Viðbrögð stjórnar Landsvirkjunar

Af tilefni þessara jarðfræðiupplýsinga samþykkti stjórn Landsvirkjunar 6. apríl 2005 að láta fara fram endurskoðun á greiningu og áhættumati vegna Kárahnjúkavirkjunar. “Skilgreina skal áhættuþætti, svo sem hættu á eldgosum, jarðhræringum og gikkskjálftum og meta möguleg áhrif þeirra og fargsins af lóni og stíflum, m.a. lekt vegna opnunar sprungna í lónstæði Hálslóns og/eða stíflurof eða stíflubroti undir stíflum.” Í ályktun stjórnar Landsvirkjunar þennan dag var jafnframt kveðið á um mat á afleiðingum áhættunnar fyrir starfsemi fyrirtækisins og viðskiptavina þess og að endurskoða skuli eldri viðbragðsáætlanir og aðlaga þær nýrri áhættugreiningu.
Sérstakur vinnuhópur undir forystu Verkfræðistofu Sigurðar Thoroddsen hf (VST) hefur síðan unnið að endurskoðun og endurmati á áhættuþáttum sem tengjast Kárahnjúkavirkjun og mun niðurstöðu að vænta innan fárra vikna.

Bresturinn í Campos Novos stíflunni

Landsvirkjun og verkfræðingar á hennar vegum hafa frá upphafi gert lítið úr áhættunni af misbrestum í mannvirkjum Kárahnjúkavirkjunar. Í skýrslu VST í apríl 2001 “Mat á áhættu vegna mannvirkja” sagði m.a.:

“Þeir atburðir sem skaðað gætu mannvirki að einhverju marki eru mjög ólíklegir og þurfa að gerast fleiri en einn á sama tíma. Afleiðingar atburðanna eru í mörgum tilvikum mjög staðbundnar eða jafnvel hverfandi. Alvarlegastar afleiðingar yrðu vegna þess ólíklega atburðar að ein stíflanna við Hálslón rofnaði ...”

Á síðustu áratugum hafa stíflurof orðið á nokkrum stöðum í heiminum við miðlunarlón og eru ætíð taldir válegir atburðir. Leki úr miðlunarlónum er einnig þekkt vandamál, m.a. dró verulega úr afköstum Sigölduvirkjunar eftir að hún var tekin í gagnið 1976. Nýjasta dæmi um alvarlega bresti í risastíflu gerðist fyrir aðeins hálfum öðrum mánuði (júní 2006) í Campos Novos stíflunni í Canoas-ánni í Brasilíu. Hún virðist vera af svipaðri gerð og Kárahnjúkastíflan, um 200 metra há grjótstífla með steyptri kápu. Framkvæmdum við stífluna var að heita má lokið og byrjað að safna vatni í væntanlegt miðlunarlón ofan hennar þegar leki varð í hjáveitugöngum (diversion tunnel). Eftir ýmsar tilraunir við að stöðva leka fór svo að við ekkert varð ráðið og lónið sem náð hafði 53 m hæð tæmdist og vatnið streymdi í annað miðlunarlón neðar við ána. Það lón var með lágri vatnsstöðu vegna þurrka og tók við flaumnum en ella er óttast að þúsundir manna hefðu farist neðar við ána. Loftmyndir teknar eftir atburðinn sýna stórar sprungur í steyptri kápu stíflunnar en eigandi virkjunarinnar, Enercan-samsteypan, reyndi að gera sem minnst úr atburðinum. Taka átti aflvélar virkjunarinnar í gagnið í áföngum innan árs, en óvissa er nú um framhaldið. Mótmælum umhverfisverndarsinna og samtaka fólks í nágrenninu var mætt með grófum lögregluaðgerðum að sögn fréttamiðla. Undarlega hljótt hefur verið um þennan atburð hérlendis og þó er hann eins og spegilmynd af því sem gæti gerst við Kárahnjúkavirkjun.

Vísbendingum fjölgar um eldvirkni

Í Brasilíu-atburðinum var ekki jarðhræringum um að kenna svo vitað sé. “Við þekkjum ekki raunverulega orsök lekans” er haft eftir yfirverkfræðingi byggingarsamsteypunnar Camargo Correa. “Við óttumst að það sé ekki aðeins um eina ástæðu að ræða heldur ef til vill samspil nokkurra þátta.” – Við Kárahnjúka bætist hins vegar við yfirvofandi eldvirkni og jarðskorpuhreyfingar sem gera íslenskar aðstæður óvenjulegar. Vísbendingar um jarðhita og virkar sprungur á Kárahnjúkasvæðinu hafa verið að hrannast upp eftir að skýrsla vísindamanna kom út á síðasta ári. Grafnar hafa verið rásir í yfirborðslög og komið í ljós kísilútfellingar sem ummerki um jarðhita á undanförnum 10 þúsund árum, þ.e. eftir lok síðasta jökulskeiðs. Einnig hljóta upplýsingar um jarðhita og vísbendingar um eldvirkni að hafa komið fram við jarðgangaboranir og baráttu við misgengin síðasta árið. Þessi mál skýrast væntanlega á næstunni eftir að vinnuhópurinn um nýtt áhættumat fyrir Kárahnjúkavirkjun skilar sínum niðurstöðum. Hins vegar hljóta síðan að verða kvaddir til óháðir aðilar til að leggja sitt mat á niðurstöðuna og hvers kyns áhættu sem tengist virkjuninni.

Ábyrgð Alþingis við breyttar aðstæður

Öll gögn um þetta afdrifaríka mál þurfa að verða opinber hið fyrsta þannig að lýðræðisleg umræða geti farið fram og unnt verði að taka pólitískar ákvarðanir um Kárahnjúkavirkjun áður en til greina komi að byrja að safna vatni í Hálslón. Stjórn Landsvirkjunar þarf að horfast í augu við vandann og áhættuna en Alþingi sem heimilaði virkjunina hlýtur að eiga síðasta orðið í ljósi nýjustu upplýsinga. Allt önnur mynd blasir nú við almenningi en þegar ákvarðanir um Kárahnjúkavirkjun voru teknar með pólitísku handafli stjórnarflokkanna og stuðningi Samfylkingarinnar veturinn 2001-2002. Þá var ekki hlustað á aðvaranir um jarðfræðilega áhættu sem nú hefur sýnt sig að voru fyllilega réttmætar. Fjárhagslegar skuldbindingar mega ekki ráða för í þessu dýrkeypta máli og jafnframt hljóta allar hugmyndir um frekari stórvirkjanir og stóriðju að koma til endurmats.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim