| Áhrif stóriðjuframkvæmda á Austurlandi
Greinin birtist nýlega í Tæknivísi,
blaði byggingatæknisfræðinema, 30. árgangi
2006
Nokkur meginatriði
Umhverfisáhrif Kárahnjúkavirkjunar eru stórfelldari
en af nokkru öðru mannvirki sem ráðist hefur
verið í hingað til hérlendis. Margt bendir til
að virkjunarinnar og tengdra stóriðjuframkvæmda
verði minnst sem vítis til að varast. Með Kárahnjúkavirkjun
er í fyrsta sinn á Íslandi veitt saman stórfljótum
með ófyrirséðum afleiðingum. Rannsóknir á jarðfræðilegum
forsendur virkjunarinnar áður en ákvörðun
var tekin voru allsendis ófullnægjandi. Virkjunin ristir
stórt og óendurkræft sár í víðáttu
sem átt hefði heima í Vatnajökulsþjóðgarði.
Raflínur að álverinu á Reyðarfirði
setja mark sitt á marga dali og heiðar. Aðstæður á Reyðarfirði
fyrir risaálver með tilliti til mengunar eru með þeim óhagstæðustu
sem þekkjast hérlendis. Óumdeilt er að samfélagsleg áhrif
stóriðjuframkvæmdanna verða stórfelld. Þær
voru m.a. rökstuddar sem byggðamál til að stöðva
fólksflótta frá Austurlandi. Óvíst
er að sú verði raunin þá upp er staðið.
Gífurleg efnahagsleg áhætta er tekin með framkvæmdinni í heild.
Mikilvægir þættir eins og raforkuverð fást
ekki upplýstir og er borið við viðskiptaleynd. Eigandi álversins,
bandaríski auðhringurinn Alcoa, verður ráðandi
fyrirtæki á Austurlandi og stefnir nú að því að eignast
fleiri álver hérlendis.
Fórnarkostnaðurinn
Náttúrufarsleg umhverfisáhrif Kárahnjúkavirkjunar
teygja sig frá Vatnajökli í suðri á haf út í Héraðsflóa,
frá Brúaröræfum í vestri austur á Hraun
og um gjörvallt Fljótsdalshérað. Framkvæmdaraðilinn
Landvirkjun viðurkenndi á undirbúningsstigi að áhrifin
yrðu stórfelld en staðhæfði að efnahagslegur ávinningur
og atvinnuþróun réttlættu inngripin. Skipulagsstofnun
taldi virkjunina ekki standast mælikvarða laga um mat á umhverfisáhrifum
og hafnaði framkvæmdinni. Ríkisstjórn og Landsvirkjun
undu ekki þeim úrskurði og framkvæmdin var knúin í gegn
með pólitísku handafli og samþykki meirihluta
alþingismanna. Landið sem fyrir áhrifum verður,
jarðmyndanir, gróður og vatnalíf er að engu
metið í kostnaði virkjunarinnar, hvað þá í raforkuverði.
Skilyrði sem umhverfisráðherra setti fyrir framkvæmdinni
voru lítilfjörleg miðað við heildaráhrifin.
Viðurkennt er að sum þeirra eins og aðgerðir til
að varna uppblæstri út frá Hálslóni
séu dæmd til að mistakast.
Ófullnægjandi rannsóknir og mikil áhætta
Það liggur nú fyrir að ýmsar veigamiklar rannsóknir
sem tengdust undirbúningi virkjunarinnar voru ófullnægjandi. Það á ekki
aðeins við um umhverfisáhrif heldur jarðfræðilega
grunnþætti vegna jarðgangagerðar, stíflumannvirkja
og undirstöðu Hálslóns. Erfiðleikar við jarðgangaborun
undir Fljótsdalsheiði hafa valdið töfum og kostnaðarauka
og óvíst er að virkjunin komist í fullan rekstur á tilsettum
tíma. Alvarlegri er þó vanræksla á undirbúningsstigi á að rannsaka
sprungukerfi og jarðhita þeim tengdum á og við stíflur
Kárahnjúkavirkjunar og undir Hálslóni. Vantaði þó ekki
aðvaranir jarðvísindamanna um þessi atriði en á þær
var ekki hlustað í tæka tíð. Frekari rannsóknir
eftir að framkvæmdir hófust við virkjunina hafa staðfest
að ýmsar aðvaranir vísindamanna voru réttmætar
og um aðra þætti ríkir áfram óvissa. Þessi
atriði geta varðað framtíðaröryggi mannvirkja og þeirra
sem undir þeim búa, rekstur virkjunarinnar og framleiðslukostnað raforku
frá henni.
Raflínu- og vegaframkvæmdir
Tvær 400 kV raflínur tengja Kárahnjúkavirkjun
við álver á Reyðarfirði. Raflínurnar
hafa gífurleg sjónræn áhrif á umhverfi
sitt langt út fyrir línustæðin með möstur
sem eru allt að 40 m á hæð. Þær verða
til tilfinnanlegra lýta í Fljótsdal, Skriðdal, Þórudal, á Þórdalsheiði
og í Áreyjadal svo og í botni Reyðarfjarðar
og næsta nágrenni þéttbýlisins. Fram
með raflínunum eru lagðir uppbyggðir vegir í stað þess
að komast hefði mátt hjá slíku jarðraski
með nútímalegum vinnubrögðum og tækjum
sem til eru. Um þetta gildir svipað og með aðra þætti
að reynt er að halda útgjöldum í lágmarki á kostnað umhverfisins í stað þess
að láta þau endurspeglast í raforkuverði. – Umferð að virkjunarsvæðinu
var frá byrjun beint í gegnum Hallormsstaðaskóg
og yfir nýja sérstyrkta brú við Fljótsbotn, í stað þess
að endurbyggja Lagarfljótsbrú og leggja veg að virkjunarsvæðinu
hinum megin Fljóts. Af þessu hlýst meiri kostnaður
og stefnt er í hættu öryggi þeirra mörgu
sem leggja leið sína í Hallormsstaðaskóg.
Ólöglegar álversframkvæmdir
Hart var deilt um álvesframkvæmdir á Reyðarfirði
frá upphafi, ekki síst með tilliti til mengunarhættu.
Norsk Hydro setti árið 2001 í mat 420 þúsund
tonna álver ásamt rafskautaverksmiðju en fyrirtækið hafði
ekki fengið starfsleyfi þegar það gaf þessi áform
upp á bátinn, m.a. vegna andstöðu við umhverfisáhrif
af virkjuninni. Af hálfu norska fyrirtækisins var gert ráð fyrir
vothreinsun á útblæstri frá verksmiðjunum.
Sem kunnugt er hljóp Alcoa með skjótum hætti í skarðið sem
Norsk Hydro skildi eftir og Skipulagsstofnun féllst á ósk
fyrirtækisins um að þurfa ekki að fara í mat á umhverfisáhrifum
verksmiðjunnar. Við samanburð á framkvæmdunum
kom hins vegar í ljós að þótt álver
Alcoa væri áætlað 100 þúsund tonnum
minna en hjá Norsk Hydro og fallið væri frá rafskautaverksmiðju
losaði verksmiðja Alcoa margfalt meira magn af brennisteinsdíoxíði
og umtalsvert meira af flúoríði og fleiri efnum út í umhverfið.
Niðurstaða í dómsmáli sem undirritaður
höfðaði féll á þann veg að Alcoa
var dæmt til að láta meta umhverfisáhrif verksmiðju
sinnar. Matsskýrsla sem fyrirtækið boðaði að fram
yrði lögð í nóvember 2005 er enn ókomin
um miðjan apríl 2006 aðeins ári áður
en áætlað er að hefja framleiðslu í verksmiðjunni.
Eftir dóm Hæstaréttar í júlí 2005
voru lagalegar forsendur fyrir áframhaldi framkvæmda við verksmiðjuna í raun
brostnar.
Samfélagsáhrif stóriðjunnar eystra
Samfélagsleg áhrif af framkvæmdum eins og þeim
sem nú standa yfir á Austurlandi eru ekki sambærileg
við það sem verða myndi í meira fjölmenni. Á miðsvæðinu
austanlands búa nú aðeins um 6 þúsund
manns. Gagnrýnendur stóriðjuframkvæmdanna eystra
telja að umsvifin sem þeim fylgja séu alltof stórtæk
fyrir svo fámennt samfélag, bæði á byggingartíma
og eftir að starfsræksla hefst í álverksmiðjunni. Áætlanir
um mikla þátttöku Íslendinga í byggingarframkvæmdum
við virkjun og álver hafa engan veginn staðist, enda var
lítið sem ekkert atvinnuleysi á svæðinu þegar þær
hófust. Óvissan um samfélagsleg áhrif af
rekstri álverksmiðju á Reyðarfirði eru að sama
skapi mikil. Gert er ráð fyrir að verksmiðjan skapi
um 900 ný störf miðsvæðis á Austurlandi
og að fjölgun íbúa nemi 2-3 þúsund
manns. Reynsla fæst ekki á slíka spádóma
fyrr en verksmiðjan hefur starfað í 5-10 ár. Undirritaður
telur líklegt að útkoman verði önnur og lakari
og nú þegar liggja fyrir vísbendingar í þá átt.
Eflaust mun verða umtalsverð tilfærsla milli atvinnugreina á svæðinu
en ólíklegt er að margir Íslendingar flytjist
af öðrum landshornum til starfa í álverksmiðjunni. Því gæti
reyndin orðið sú að Alcoa verði að byggja
starfrækslu sína á Reyðarfirði að talsverðu
leyti á farandverkafólki. Reynslan af litlum verksmiðjusamfélögum
erlendis, t.d. í Noregi, er ekki góð en á það hefur
ekki verið hlustað af þeim sem ráðið hafa
ferðinni í þessu afdrifaríka máli.
......
Um þjóðhagsleg áhrif stóriðjuframkvæmdanna
verður hér ekki fjallað, aðeins minnt á að um þau
efni eins og önnur ríkir ágreiningur og ólíkt
mat. Eftir mikil átök um stóriðjuframvæmdirnar
eystra væri ótvírætt æskilegt að bíða
eftir dómi reynslunnar um helstu þætti og álitamál áður
en lagt yrði upp í svipaða vegferð annars staðar á landinu.
Stóriðjuvagninn er hins vegar skriðþungur og minnir
um margt á hergagnaiðnað í öðrum löndum,
bæði hvað varðar hagsmunatengsl, afskipti stjórnmálamanna
og viðskiptaleynd. Innan skamms reynir á hvort meirihluti
landsmanna kýs að breyta um stefnu og knýr stjórnvöld
til að horfa til annarra átta í atvinnumálum.
Hjörleifur Guttormsson |
