Alvarlegar viðvaranir Umhverfisstofnunar SÞ

Það er stutt á milli neyðarútkalla á sviði umhverhverfismála um þessar mundir. Fyrr í þessum mánuði birtist ný skýrsla Umhverfisstofnunar Evrópu um stöðu umhverfismála í álfunni en útdráttur úr henni var birtur hér á heimasíðunni. Nú hálfum mánuði síðar sendir Umhverfisstofnun Sameinuðu þjóðanna (UNEP) frá sér fjórðu yfirlitsskýrslu sína (GEO-4) um ástand umhverfismála á heimsvísu, byggt á fimm ára starfi 400 vísindamanna víðsvegar að og 1000 umsagnaraðila. (Sjá http://www.unep.org/Documents.Multilingual/Default.asp?DocumentID=519&ArticleID=5688&l=en)  Þar er rakin þróun á lykilssviðum umhverfismála á jörðinni síðustu tvo áratugi sem liðnir eru frá því Bruntland-skýrsla Sameinuðu þjóðanna kom út 1987. Sú mynd sem þar er dregin upp verðskuldar heimsathygli því að hún er sterkasta aðvörun sem komið hefur frá Sameinuðu þjóðunum hingað til og felur í sér eindregna kröfu um stefnubreytingu á öllum helstu sviðum samskipta manna við náttúru og umhverfi.

Í skýrslunni kemur fram það sameiginlega mat höfunda að mannkynið sem heild sé í hættu verði ekki við brugðist með róttækum hætti á alvarlegustu sviðum umhverfisvandans: Í fólksfjölgun, loftslagsbreytingum og varðandi útdauða dýra og plantna. „Síðustu tveir áratugir eru tími glataðra tækifæra” segir Achim Steiner framkvæmdastjóri UNEP. Á sama tíma og efnisleg auðsæld hluta jarðarbúa hefur vaxið um nær þriðjung hefur höfuðstóll náttúrunnar, sem þessi velferð manna og efnahagsstarfsemi byggir á, haldið áfram að rýrna hröðum skrefum. Þetta á við um ferskvatn, andrúmsloft, líffræðilega fjölbreytni og auðlindir sjávar. Án skjótra viðbragða og breytinga á búskaparháttum jarðarbúa lendum við fyrr en seinna í miklum erfiðleikum. Efnahagsgrunnur hagkerfa okkar er í uppnámi og allsendis er óvíst að afkomendur okkar ráði við að greiða reikninginn, segir í skýrslunni.

Dæmi um  þróun síðustu 20 ára og hættumerki:

• Þeim „fótsporum” sem mannkynið skilur eftir sig í umhverfinu hefur fjölgað gífurlega síðustu 20 árin vegna fólksfjölgunar, aukinnar orkunotkunar, álags á land og aðrar náttúruauðlindir.
• Álag á náttúruna reiknað á hvert mannsbarn fer nú langt yfir þolmörk. „Fótspor” hvers einstaklings taka nú til 22 hektara en þolmörkin liggja undir 16 hekturum.
• Verg framleiðsla reiknuð sem meðaltal á hvern íbúa jarðar hefur á tveimur áratugum vaxið úr 6000 $ í yfir 8000 $, fyrst og fremst í þróuðum ríkjum og hefur kostað óhemju umhverfisfórnir.
• Á tveimur áratugum hefur hlutfall hruninna fiskistofna tvöfaldast, hækkað úr 15 í 30%. Á sama tíma hefur hlutfall ofnýttra fiskistofna hækkað úr 20 í 40%.
• Álag á ræktarland hefur vaxið mikið á sama tíma, hver hektari sem gaf 1,8 tonn í uppskeru 1987 skilar nú 2,5 tonnum. Þessu er sumpart náð með auknu álagi á grunnvatn, útskolun næringarefna og vaxandi mengun.
• Orkunotkun í þróuðum ríkjum fer stöðugt vaxandi, í Norður-Ameríku t.d. um nær 20% á þessu tímabili.
• Magn koltvísýrings í andrúmslofti sem leggur mest til gróðurhúsaáhrifa er nú um þriðjungi meira en fyrir 20 árum. Í framhaldi af Kyótó-tímabilinu þarf að koma til stórfelldur niðurskurður í losun gróðurhúsalofts hjá iðnríkjum og þróunarríki á sama spori þurfa einnig að taka á sig skuldbindingar.
• Útdauði tegunda gerist nú 100-falt hraðar en áður á sögulegum tíma, fyrst og fremst vegna mannlegra athafna. Um 23% spendýra, 30% froskdýra og 12% fugla eru taldin í útrýmingarhættu samkvæmt válistum.
• Útbreiðsla ágengra tegunda er vaxandi vandamál bæði í hafinu og á landi.
• Íbúum jarðar hefur fjölgað um þriðjung síðustu 20 ár og fram á miðja þessa öld er fólksfjölgun talin munu nema hátt í 50%, þ.e. úr 6 í 9 milljarða. Henni fylgir aukið álag á allar helstu náttúruauðlindir, land, ferskvatn og lífríki. Álag á ræktarland vex eða taka verður óbrotið land til ræktunar en hvorutveggja gengur á líffræðilega fjölbreytni.
• Í Evrópu hafa hækkaðar tekjur manna og stækkun íbúðarhúsnæðis leitt til ósjálfbærrar framleiðslu og neyslu, aukinnar orkunotkunar, versnandi loftgæða í borgum og umferðaröngþveitis. Einnig þar hefur gengið á líffræðilega fjölbreytni, náttúrulegt umhverfi og ferskvatn.
• Á norðlægum slóðum ógna hraðar loftslagsbreytinga og vaxandi mengun lífríki og þeim þjóðum og þjóðabrotum sem þar búa.
• Þegar ofan á allt þetta leggjast loftslagsbreytingar af mannavöldum í áður óþekktum mæli er útlitið ekki bjart.

Sjálfbærni og jöfnuður skila mestum árangri

Í  kafla 9 í skýrslunni, Framtíðin í dag, er bent á hugsanlega ólíka atburðarás fram á miðja þessa öld:

1. Forgang markaðarins þar sem stjórnvöld styðja einkarekstur í sókn þess eftir hámarks hagvexti.
   
2. Opinbert aðhald þar sem stjórnvöld setja strangar leikreglur um umhverfismál en leggja jafnfram áherslu á efnahagsvöxt.
   
3. Öryggi og forgang einstaklingsins þar sem stjórnvöld og einkarekstur keppa um að stjórna fravindunni, einkum til að viðhalda velmegun ríkra og voldugra hópa.
   
4. Sjálfbærni sett í forgang en það kallar á samvinnu stjórnvalda, samfélagsins (civil society) og einkaaðila til að bæta umhverfið og auka velferð allra með ríkri áherlu á jöfnuð.

Áhersla á markaðsöflin ein er ólíkleg til að náð verði markmiðum um umhverfisvernd og velferð, en fjárfesting í umhverfi og félagslegri sjálfbærni þarf hins vegar ekki að skaða efnahagslega þróun. Fólksfjölgun heldur áfram í öllum tilvikunum fjórum svo og aukin efnahagsleg umsvif og orkunotkun þar sem jarðeldsneyti verður áfram ráðandi þáttur. Sjálfbærni í forgang er eina leiðin þar sem menn nálgast jafnvægi í losun gróðurhúsalofts, en þrátt fyrir það er gert ráð fyrir að meðalhiti fari í 1,7°C umfram það sem gerðist fyrir iðnbyltingu og að sjávarborð hækki um 30 cm. Áfram er samkvæmt öllum leiðunum hætta á að menn lendi yfir hættumörk, þar á meðal varðandi fiskveiðar og loftslagsbreytingar og að verulegur ójöfnuður verði áfram til staðar. Framtíðin ræðst einkum af ákvörðunum sem einstaklingar og samfélög taka nú, en ekki á morgun eða síðar, segir í skýrlunni.

Umhverfisvernd verði kjarni í stjórnsýslu

Í lokakafla skýrslunnar er fjallað um þátt stjórnsýslu til að náð verði árangri. Hingað til hafi áherslur einkum beinst að því að draga úr álagi og glíma við afleiðingar af umhverfistjóni. Þess í stað þurfi nú að beina sjónum að þeim uppsprettum sem valda auknu álagi á umhverfið, þar á meðal fólksfjölgun, efnahagsvexti, auðlindanotkun og gæta að félagslegum áherslum. Slíkt muni rekast á viðtekna hagsmuni valdamikilla hópa. Til að ná tökum á erfiðustu vandamálunum þurfi að færa umhverfismálin frá því að vera jaðarmál yfir á miðjuna þar sem ákvarðanir eru teknar. Breyta þurfi leikreglum víða í stjórnarstofnunum og í alþjóðasamstarfi og veita beri umhverfinu forgang í áætlanagerð.
Grundvallarbreytingar þurfi að verða á félags- og efnahagssviði og á lífsstíl og  neyslu fólks í auðugum ríkjum eigi að nást sá skjóti árangur sem þörf er á.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim