Sunnudaginn 22. apríl, 2007 - Aðsent efni

Auðlindir og arður

Indriði H. Þorláksson skrifar um auðlindir þjóðarinnar

Indriði H. Þorláksson

Indriði H. Þorláksson skrifar um auðlindir þjóðarinnar: "Hver er arðurinn af náttúruauðlindum sem nýttar eru sem orkugjafar fyrir álframleiðslu og hvert rennur arðurinn? Fyrri hluti."

Í UMRÆÐUM um auðlindafrumvarpið virtust allir sammála um að auðlindir landsins ættu að vera í sameign þjóðarinnar. Málið strandaði á því að hugtakið þjóðareign þótti ekki nægilega skýrt og nýtingarréttur átti að ganga eignarrétti þjóðarinnar framar. Í umræðunum var lítt vikið að því að auðlind er auðlind vegna þess að hún ber arð, fjárhagslegan eða t.d. fólginn í ánægju af óspilltri náttúru, ómenguðu lofti og útsýni o.s.fr. Umræðan einkenndist af þjóðerniskennd og rann út í sandinn þegar á það reyndi að fjárhagslegur ávinningur er mál málanna.

Ágreiningur um stóriðju hefur verið uppi alllengi og náði hápunkti í átökum um stækkun álvers í Straumsvík. Fyrri áfangar voru deilur um Eyjabakka og Kárahnjúkavirkjun og aðrir eru í vændum. Þetta eru átök um auðlindir þjóðarinnar og hvernig eigi að nýta þær og hver eigi að njóta arðs af þeim. Umræðan er að því leyti sérkennileg er að litlar tilraunir eru gerðar til að skilgreina þessar auðlindir og meta hvers virði þær eru.

Það er ekki einfalt að meta þann arð sem felst í óspilltri náttúru, hreinu lofti o.s.fr. Þetta eru tormælanlegar stærðir og verðmætamat einstaklinga er misjafnt með aðferð sem nefnd er skilyrt verðmætamat má þó gefa hugmynd um fjárhagslegt gildi slíkra þátta. Annar arður af auðlindum er mælanlegri, svo sem efnahagsleg áhrif af orkusölu. Auðvelt er að leggja mat á arð af auðlind, sem fjárnýtt er til orkusölu en auk hins fjárhagslega arðs skiptir máli hvar hann lendir, einkum það hvort hann rennur til þjóðarinnar og/eða innlendra aðila eða hvort erlendir aðilar njóta arðsins.

Mat á fjárhagslegum arði af auðlind sem nýtt er til orkuframleiðslu er einfalt og auðveldara fyrir einhæfa stóriðju en þegar notin eru fjölþættari og skýrari skil eru milli íslenskra og erlendra aðnjótenda arðsins. Tiltölulega auðvelt er því að meta þann virðisauka sem verður til við álframleiðslu hér á landi en hann er markaðsvirði framleiðslunnar að frádregnu verðmæti þess efnis sem við framleiðsluna er notað, og deila honum niður á þá sem hann fá. Sé orkuver eini orkugjafi fyrir álver og selji ekki öðrum orku lítur dæmið þannig út.

Virðisauki af álframleiðslunni er söluverð álsins að frádregnum kostnaði við kaup á aðföngum. Aðföng til álframleiðslu eru að mestu keypt frá útlöndum, þ.e. súrál og rafskaut, nema rafmagn, sem keypt er á Íslandi. Virðisauki við álframleiðsluna er mismunurinn á söluverði álsins og aðfangakostnaði.

Virðisauki í starfsemi skiptist í þáttatekjur, laun starfsmanna, rekstrarhagnað, vexti af fjármagni og rentu af þeim auðlindum sem nýttar eru, sem er sá hluti tekna sem er umfram endurgjald fyrir aðra framleiðsluþætti. Við aðgreiningu rentu frá öðrum þáttatekjum er gengið út frá markaðsvirði annarra framleiðsluþátta, þ.e. markaðslaunum, markaðsvöxtum af lánsfé og að rekstrarhagnaður sé eðlileg ávöxtun á fé í rekstrinum.

Virðisaukinn af starfsemi álvers og orkuvers sbr. framangreint kemur fram sem hagnaður álfyrirtækisins, vaxtagreiðslur þess, laun starfsmanna og þjónustuaðila, hagnaður orkusalans, vaxtagreiðslur hans og laun starfsmanna og þjónustuaðila. Alla þessa liði er unnt að meta allvel. Það verður þó ekki gert hér heldur reynt að greina tvennt nánar. Annars vegar hversu stór hluti virðisaukans verður eftir hér á landi og hins vegar hversu stór hluti virðisaukans er renta af auðlindinni og hvað verður um hana.

Stóriðja og orkuframleiðsla er að mestu fjármögnuð með erlendu fé. Aðföng önnur en rafmagn koma að mestu frá útlöndum og launakostnaður er jafnan lítill hluti kostnaðar í stóriðju og orkuframleiðslu og álitamál hvort telja á með við mat á áhrifum stóriðju í efnahagskerfi þegar full vinna er fyrir alla. Stærsti hluti virðisaukans felst í vaxtagreiðslum og hagnaði álversins og orkusalans. Hlutir erlendra aðila í virðisaukanum eru vaxtagreiðslur álversins og orkuversins og hagnaður álversins eftir skatta. Hlutdeild innlendra aðila eru launagreiðslur fyrirtækjanna, hagnaður orkusalans og skattur af hagnaði álversins. Hlutur innlendra aðila í virðisaukanum er því ekki stór og hefur líklega farið minnkandi á undanförnum.

Síðara atriðið sem greina átti er þáttur auðlindarinnar í virðisaukanum og að kanna hverjum hún fellur í skaut. Verður það gert með því að athuga hvort renta af auðlindinni felist í þeim þáttatekjum sem ræddar hafa verið, launum, vaxtatekjum og rekstrarhagnaði og ef svo er hvert hún rennur. Ef gert er ráð fyrir markaðslaunum fyrir vinnu og að vextir af fjármagni til orkuversins og álversins lúti markaðslögmálum taka þessir framleiðsluþættir ekki til sín hluta af auðlindarentunni og á það líka við um hráefni og önnur aðföng til starfseminnar. Er því ljóst að auðlindarentan felst í hagnaði orkuversins og álversins. Til þess að meta hvaða rentu auðlindin skilar og hvert hún skilar sér er þrennt afgerandi. Í fyrsta lagi það heimsmarkaðsverð orku, í öðru lagi söluverð hins íslenska orkusala og í þriðja lagi framleiðsluverð raforkunnar.

Í næstu grein verður reynt að gera grein fyrir rentunni og ráðstöfun hennar.

Höfundur er hagfræðingur.