Brexit, alþjóðasamskipti og staða Norðurlanda

Frá því kaldastríðið var í algleymingi á öldinni sem leið hefur ekki ríkt jafn mikið óvissuástand í alþjóðamálum eins og nú um stundir. Eftir húsbóndaskiptin í Hvíta húsinu  og úrsögn Breta úr Evrópusambandinu  einkennast  samskipti helstu Natóríkja vaxandi af tortryggni. Kína er að verða risaveldi sem býður Bandaríkjunum birginn á alþjóðavettvangi og Indland siglir hraðbyri í kjölfarið. Við bæði þessi Asíuveldi hefur Rússland vaxandi samskipti sem styrkir stjórn Pútíns gagnvart tilraunum NATÓ til að einangra þetta gamla stórveldi viðskiptalega og hernaðarlega. Tyrkland sem lengi hefur verið á biðlista eftir ESB-aðild aðild stefnir nú hraðbyri til einræðis og í Suður-Kóreu er fyrrum forseti landsins orðinn tugthúslimur vegna spillingar. Í borgarastyrjöldinni í Sýrlandi hefur Assad með stuðningi Rússa náð frumkvæði í flókinni stöðu eftir gífurlegar mannfórnir. Þetta og margt fleira ber vott um að alþjóðakerfi gærdagsins er í uppnámi og yfirburðastaða Vesturveldanna frá lokum kalda stríðsins undir forystu Bandaríkjanna er nú aðeins svipur hjá sjón. Samhliða þessu vex hættan á að vopnuð staðbundin átök fari úr böndunum og geti breyst í allsherjarbál í kjarnorkuvæddum heimi.

Brexit og veiklað Evrópusamband

Evrópusambandið hefur í mörg undanfarin ár átt við mikla erfiðleika að stríða af efnahagslegum toga og vegna innbyrðis ósættis um hvert skuli stefna í samstarfi aðildarríkja. Evran hefur reynst nær óbærileg spennitreyja fyrir mörg af þeim ríkjum sem nýta hana sem sameiginlegan gjaldmiðil. Ljósasta dæmið er Grikkland sem haldið hefur verið uppi með alþjóðlegum neyðarlánum og berst enn í bökkum. Efnahagsleg stöðnun og gífurlegt atvinnuleysi meðal ungs fólks hefur dregið stórlega úr stuðningi almennings við ESB sem í liðinni viku hélt upp á sextugsafmæli Rómarsamningsins frá 1957. Úrsögn Breta úr sambandinu sem nú er orðin staðreynd er fordæmalaus viðburður í sögu þess. Eftirmálin sem nú hefjast munu reyna á báða aðila næstu árin og verða jafnframt prófsteinn á samheldni ríkjanna 27 sem glíma innbyrðis við fjölmörg vandamál og hafa ólíka afstöðu, m.a. um frekari samruna og viðbrögð við flóttamannastraumnum úr suðri. Hvert þessara landa þarf að fallast á viðræðugrundvöll ESB við Breta sem og á lokaniðurstöðu samninga um útgöngu. Af hálfu þeirra sem móta stefnuna í Brussel er lögð áhersla á ströng skilyrði fyrir útgöngu, ekki síst til að fæla önnur ríki frá því að fylgja fordæmi Breta.

Ólík tengsl Norðurlanda við ESB og Nató

Saga  samskipta Norðurlanda við Evrópubandalagið (EB) frá 1957 og síðan Evrópusambandið (ESB) frá 1993 endurspeglar ólíka sögu og mismunandi viðhorf innan ríkjanna fimm. Damörk fylgdu Bretum inn í EB 1973 eftir að 63% Dana studdu inngöngu haustið áður. Norðmenn felldu þá hliðstæða tillögu um aðild með 53,5% atkvæða. Þegar kom að breytingunni yfir í ESB 1993 samþykktu Danir aðild með skilyrði um fjórar undanþágur, m.a. að taka ekki upp sameiginlega mynt, og tillaga um upptöku evru var einnig felld í Danmörku árið 2000. Haustið 1994 samþykktu Svíar inngöngu í ESB með 52,3% atkvæða sem og Finnar með 56,9%. Í sama mánuði felldu hinsvegar Norðmenn tillögu um ESB-aðild með 52,2% atkvæða, sem á þeim tíma voru stórtíðindi.

Við stofnun evru-myntsamstarfsins um aldamótin 2000 tóku Finnar strax upp evru, en Svíar halda sig enn við sænsku krónuna, enda stuðningur þar við upptöku evru áfram afar lítill. Ísland gerðist aðili að EFTA, fríverslunarsamtökum Evrópu árið 1970, en þá áttu 10 ríki aðild að EFTA. Mörg þeirra gengu síðar í ESB og nú eru aðildarríki EFTA aðeins fjögur talsins. Þrjú þeirra stóðu að myndun Evrópska efnahagssvæðisins með ESB 1995, þ.e. Ísland, Noregur og Lichtenstein, en Sviss hefur sérsamning við bandalagið. Nú er yfirgnæfandi meirihluti Norðmanna andvígur ESB-aðild og hérlendis er staðan svipuð. Á öllum Norðurlöndum verður eflaust fylgst grannt með Brexit-viðræðum Breta og ESB, sem kunna að ýta undir breytt viðhorf almennings og stjórnmálamanna til samskipta við ESB og milli Norðurlanda innbyrðis. Hafa ber þá einnig í huga að Svíar og Finnar standa enn sem fyrr utan við Nató.

Staða Íslands og samskipti Norðurlanda

Þegar til skoðunar voru 1990 framtíðartengsl Íslands við Evrópubandalagið í nefnd á vegum Alþingis skilaði ég sem fulltrúi Alþýðubandalagsins ítarlegu áliti. Meginafstaða mín hvað Ísland varðaði  var „að halda óháðri stöðu gagnvart efnahagsbandalögum en leita sem hagstæðastra samninga við slík bandalög í Evrópu, Norður-Ameríku, Austur-Asiu og víðar.“ Þegar aðild að Evrópsku efnahagssvæði (EES) kom á dagskrá stuttu síðar taldi ég hana veikja stöðu Alþingis sem löggjafa með óviðunandi hætti og ekki samrýmast stjórnarskrá okkar. Ég er enn sömu skoðunar og að rétt sé á næstunni að endurmeta EES-samstarfið, m.a. með hliðsjón af útgöngu Breta. Æskilegt er jafnframt að Norðurlönd leiti leiða til að efla til muna samskipti sín á milli í ljósi sviptinga á alþjóðavettvangi og setji í öndvegi sameiginlega baráttu fyrir heimsfriði, jöfnuði og umhverfisvernd.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim