Hefbundið hagvaxtarlíkan eða kleinuhringur Kate Raworth

Það fer varla fram hjá neinum að heimsbyggðin er á hættulegu spori. Viðurkenning flestra ríkja heims á loftslagsbreytingum af mannavöldum með Parísaryfirlýsingunni í árslok 2015 hafði áhrif á almenningsálitið, en jafnframt lá fyrir að algjör óvissa ríki um hvort yfirlýstum markmiðum um að ná tökum á þeim allsherjarvanda yrði náð. Síðan hefur komist til valda í Bandaríkjunum forseti sem hótar að skerast úr leik. Baksvið veðrabrigðanna er efnahagskerfi á alröngu spori knúið áfram af hagvexti sem byggir á  jarðefnaeldsneyti og efnahagsstarfsemi sem ber feigðina í sér. Þessi svikamylla birtist nú um stundir í hraðfara tilfærslu á auðæfum frá millistéttum til moldríkra, samfara um fjórðungs atvinnuleysi meðal ungs fólks í mörgum Evrópulöndum. Ísland sker sig úr með næga atvinnu nú um stundir, en það ástand byggir á einhverju lakasta vistspori sem um getur og dælu ferðamanna inn í landið með flugflota sem lýtur engum reglum um losun gróðurhúsalofts.

Gagnrýnum röddum fjölgar

Um áratugi hefur verið á það bent að hefðbundin leiðsögn klassískrar hagfræði með um 3% árlegan efnahagsvöxt sem helstu viðmiðun svari á engan hátt aðsteðjandi vanda vegna umhverfisröskunar, heldur kyndi undir óvissuþáttum. Rit Rómarklúbsins, Endimörk vaxtarins (1970) markaði tímamót og hreyfði við mörgum. Fljótlega eftir útkomu Brundtland-skýrslu Sameinuðu þjóðanna 1987 komu fram raddir sem gagnrýndu framsetningu hennar um hagvöxt og settu fram kröfu um aðra mælikvarða sem tækju inn fórnarkostnað vegna rýrnunar umhverfisgæða. Tilmæli um slíka græna þjóðhagsvísa skiluðu litlu lengi vel, en þó má rekja til þeirra nýmæli eins og mat á umhverfisáhrifum framkvæmda, að ógleymdum Ríó-sáttmálunum 1992 um loftslagsbreytingar og verndun líffjölbreytni.. Efnahagskreppan mikla 2008 og sú nagandi óvissa sem síðan hangir yfir heimsbyggðinni hefur ýtt undir leit að nýjum áttavitum. Í Þýskalandi hafa ýmsir háskólamenn dustað rykið af greiningu Karls Marx á gangverki kapítalisma 19. aldar (sjá Die Zeit, 26. janúar 2017) og deilur hafa jafnframt harðnað milli klassískra og gagnrýninna hagfræðinga. Í Frakklandi skoraði Thomas Piketty stórt með bók sinni Capital in the Twenty-First Century (Harward University Press 2014) og sér fyrir áframhaldandi umræðu (The Economist, 20-26 maí 2017, s. 66). Blaðið Information kaus hann nýverið einn helsta hugsuð Frakka nú um stundir.

Kleinuhringurinn – áttaviti fyrir 21. öldina

Nýjust af þessum meiði nýmæla í efnahagsumræðunni er svo bók Kate Raworth, Doughnot Economics (Penguin Radom House 2017). Sem höfundur segist hún hafa trú á myndmáli til að koma þekkingu og boðskap á framfæri rétt eins og þegar Kópernikus dró upp nýja heimsmynd. Þetta eigi við um hagfræðina þar sem menn þurfi að búa til alveg nýtt módel, burt frá veldisvexti sem grefur undan lífsskilyrðum mannkynsins. Það sér hún í formi tveggja sammiðja hringa í líkingu kleinuhrings (doughnut), þar sem ytri hringurinn táknar þau hnattrænu mörk sem virða beri og svæðið að þeim innri – sjálfur kleinuhringurinn -  afmarki  svigrúmið fyrir sjálfbæra efnahagsþróun sem rúmi skilyrði fyrir mannsæmandi líf. Til að ná fram breytingum þurfi alveg nýja sýn sem leyst geti af hólmi núverandi skipan. Kenningin um framboð og eftirspurn sem leiti jafnvægis sé í uppnámi þar eð hún taki ekki tillit til truflandi áhrifa fjármálamarkaðarins og margra annarra þátta sem grípa inn í efnahagsstarfsemina. Ekki þýði að bíða þess að efnahagsvöxtur dragi úr ójöfnuði, þar eð hann virki í þveröfuga átt, eins og Thomas Pikketty hefur dregið rækilega fram. Þess í stað þurfi að skapa aðstæður sem miði að jöfnuði. Rit Raworth hefur fengið afar góðar viðtökur í Bretlandi og víðar. Í the Guardian segir Georg Monbiot m.a. í umsögn (7. apríl sl.); „Ég lít á hana sem John Maynard Keynes 21. aldarinnar. Með því að draga upp nýja mynd af hagfræðinni leyfir hún okkur að breyta um skoðun á því hver við erum, hvar við erum stödd, og hvert hugur okkar stefnir. – Eins og er um bestu hugmyndir virðist kleinuhringslíking hennar svo einföld og sjálfsögð að maður er hissa á að hafa ekki látið sér detta hana í hug.“

Hver er Kate Roworth?

Kate Roworth er rannsóknaprófessor á umhverfissviði Oxfordháskóla og meðlimur sjálfbærnideildar Cambridge og fjölda annarra stofnana. Ferill hennar er óvenjulegur. Hún fékk sem táningur á 8. áratugnum áhuga á umhverfismálum.Þá hélt hún að hagfræðinám yrði góður undirbúningur til starfa á því sviði. Um 1990 innritaðist hún því í hagfræði í Oxford, hélt það út í fjögur ár en þótti námið gamaldags og lítið áhugavert og lauk því ekki. Við tók litríkur starfsferill á Zansibar, þá hjá SÞ í New York og loks í röskan áratug hjá umhverfissamtökunum Oxfam. Reynslunni ríkari sneri hún sér á ný að hagfræðinni og tók að nálgast efnið frá alveg nýju sjónarhorni, þ.e. langsæjum markmiðum fyrir mannkynið. Þannig varð í fyllingu tímans til myndlíkingin af kleinuhringnum. Fyrir þá sem vilja fá ferska sýn til umhverfismála og leggja lið til lausnar aðsteðjandi vanda okkar allra er bók hennar kjörin lesning.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim