Misskiptingin, gífurleg fjölgun mannkyns og flóttamannavandinn

Þeir sem nú eru á dögum lifa afar sérstæða og um leið viðsjárverða tíma í sögu mannkynsins. Árin sem liðin eru frá lokum síðari heimsstyrjaldar hafa verið friðsamleg í samanburði við ógnarátökin þar á undan í Evrópu og Asíu. Nýlendutímabilinu með skefjalausri kúgun og arðráni Evrópuvelda með Breta í fararbroddi lauk um þetta leyti og Sameinuðu þjóðirnar urðu til og vöktu vonir um ný og siðuð samskipti þjóða í milli. Kalda stríðið gróf hins vegar fyrr en varði undan þeim væntingum og kjarnorkusprengjan hefur jafnframt vofað yfir mannkyni og er áfram mestur ógnvaldur. Staðbundin vopnuð átök hafa geisað hér og þar og vopnakapphlaup sem liður í alþjóðaviðskiptum blómstrað sem aldrei fyrr. Hugmyndir um að fall Sovétríkjanna skipti sköpum um friðvænlegri og réttlátari heim hafa reynst haldlitlar því að í skjóli efnahagskerfis kapítalismans sem síðan hefur verið einrátt og haslað sér völl um víða veröld hefur auður og völd færst á æ færri hendur, bæði í skjóli einræðis og þess takmarkaða lýðræðis sem þrifist hefur á Vesturlöndum.  Um þessa gróttarkvörn kapítalsins geta menn m.a. lesið í ritinu Capital eftir Thomas Piketty, sem kom út á frönsku 2013 og í enskri þýðingu 2014 (Harvard University Press, London).

Þreföldun jarðarbúa á einum mannsaldri

Um það leyti sem ég fæddist 1935 töldust íbúar jarðar vera röskir 2 milljarðar samtals. Síðan hefur heildartalan 3,5-faldast, er nú yfir 7,6 milljarðar og stefnir samkvæmt flestum spám í 11 milljarða á heimsvísu í aldarlok. Ástæður þessarar gífurlega öru aukningar í fólksfjölda eru ekki síst framfarir í læknavísindum sem dregið hafa hratt úr barnadauða, sérstaklega í fátækum þróunarríkjum. Í Afríku þar sem vöxturinn er einna mestur töldust vera um 160 milljónir árið 1930 en eru nú yfir 1200 milljónir og hefur íbúafjöldinn þar áttfaldast á þessum tíma. Í Evrópu blasir við önnur mynd þar sem fjölgun íbúa frá stríðslokum hefur verið hæg, nam 400 milljónum 1950 en er nú fyrst að nálgast 550 milljónir og stendur víða nánast í stað. Af þessu hafa margir ályktað að bætt lífskjör í öðrum heimshlutum muni hægja þar á mannfjölgun og hún leita jafnvægis líkt og reyndin hefur orðið víða í þróuðum ríkjum sem kenna sig við velmegun. Eflaust stefnir í þá átt er fram líða stundir, en tímaþáttur slíkrar þróunar er óviss sem og heildarfjöldi manna eftir að slíku jafnvægi væri náð. Hvað sem líður dreifingu þessa mannfjölda má öllum vera ljóst að álagið á móður jörð verður slíkt að hætta er á hruni vistkerfa á stórum svæðum, jafnvel í heilum heimshlutum með tilheyrandi hörmungum, sem þegar er farið að gæta. Gróðurhúsaáhrifin sem eru farin að hafa augljós áhrif á loftslag á jörðinni munu margfaldast og óhjákvæmilega ýta á straum fólks til lífvænlegra svæða. Fyrstu viðbrögð margra ríkja, í framhaldi af Parísarsamkomulaginu, m.a. í Evrópusambandinu, auka ekki á bjartsýni um eftirfylgni. Spár sérfróðra um heildarburðarþol jarðar hvað mannfjölda varðar hafa vísað á 9-10 milljarða, mismunandi eftir því hvernig fæðuvenjur þróast. Skammt er í að þeim mörkum verði náð.

Flóttamannavandinn í bráð

Um fátt er nú meira rætt á Vesturlöndum en fólksflótta úr suðri, þ.e. til Bandaríkjanna yfir landamærin við Mexíkó og til Evrópu frá stríðsþjáðum löndum fyrir botni Miðjarðarhafs og frá Afríku. Viðbrögð við þessu setja nú mark sitt á stjórnmálin, annars vegar eru þeir sem bregðast vilja við flótta fólks í neyð með húmanísk sjónarmið að leiðarljósi, hins vegar þeir sem skella vilja í lás af ótta við áhrif á samfélögin sem fyrir eru. Deilurnar um afstöðu og leiðir í þessum efnum skekja nú innviði Evrópusambandsins sem reið á vaðið með afnám vegabréfaeftirlits í áföngum fyrir 20 til 30 árum undir nafni Schengensvæðisins. Þá gleymdist sú forsenda ESB fyrir frjálsri för innan svæðis að landamærin út á við skyldu trygg. Sú forsenda var aldrei fyrir hendi og allra síst eftir herför NATÓ gegn Libíu undir Gaddafi 2011, sem skildi landið eftir að heita má stjórnlaust. Þaðan eru nú gerðar út fleytur fjölda smyglara með flóttamenn sunnan að. Eftir flóttamannastrauminn 2015 hefur andrúmsloftið innan ESB tekið stakkaskiptum og vaxandi hluti almennings snúist gegn fleiri innflytjendum, ekki aðeins á Ítalíu, Austurríki og austar í álfu heldur einnig á Norðurlöndum. Schengen gengur nú  á undanþágum sem ekki sér fyrir endann á og óvissa ríkir um fjölmargt sem snýr að framtíð Evrópusambandsins, sem og um heimsbyggð alla.

Og hvað er til ráða í lengd?

Forsenda skaplegrar framtíðar fyrir mannkynið á okkar einu jörð er að komast á spor sjálfbærrar þróunar, þ.e. lífvænlegra lífshátta og friðsællar sambúðar milli þjóða og innan þjóðríkja með jöfnuð að leiðarljósi. Efnaleg misskipting sem vikið var að hér í upphafi, þar sem örfáir einstaklingar og auðfélög sitja yfir hlut þorra almennings og umtalsverður hluti mannkyns rambar á barmi hungursneyðar er andhverfa þess sem til þarf, nú og til lengdar litið. Efnahagskerfinu þarf að breyta í grunninn ef mannkynið á að eiga sér framtíð. Sólund orku og auðlinda þarf sem fyrst að heyra sögunni til, neyslukapphlaupið í núverandi formi að víkja fyrir sparnaði, hófsemi og ráðdeild. Sólundarsamfélög Vesturlanda og önnur sem nú feta þeirra slóð eins og Kína þurfa að veita þeim svæðum sem lakar standa raunverulega aðstoð til sjálfsbjargar. Þannig er jafnframt von um að draga megi úr örvæntingarfullum flótta fólks út í óvissuna og jafnframt  þeirri fólksfjölgun sem stefnir umhverfi jarðar og þar með framtíð mannkyns í voða. Smáþjóð eins og Íslendingar getur hér lagt mikið af mörkum með góðu fordæmi og skorað mörk sem eftir yrði tekið.  Hófstilling og ákveðinn vilji er allt sem þarf.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim