Ritið Flóra Íslands birtist okkur nú í glæsilegri útgáfu

Vikurnar í aðdraganda jóla eru uppskeruhátíð á bókamarkaði hérlendis og kennir þar nú eins og jafnan áður margra grasa. Í liðinni viku kom út hjá Vöku-Helgafelli undir merki Forlagsins mikið rit sem ber heitið Flóra Íslands Blómplöntur og byrkningar, alls 742 blaðsíður í afar stóru broti. Höfundar eru grasafræðingarnir Hörður Kristinsson og Þóra Ellen Þórhallsdóttir ásamt með myndlistarmanninum Jóni Baldri Hlíðberg  sem skreytir ritið með vatnslitateikningum, þar á meðal eru myndir af öllum þekktum innlendum æðplöntutegundum og fylgja útbreiðslukort hverri tegund.  Samvinna var höfð við Náttúrufræðistofnun Íslands um verkið og Hið íslenska náttúrufræðifélag, sem stóð að 3.útgáfu Flóru Íslands 1948, gaf nú heimild til notkunar nafnsins. Það var hátíðleg stemmning á fjölmennri útkomuathöfn þessarar bókar, sem gleðja mun fjölmarga framvegis, enda er hún fróðleiksbrunnur sem svala mun forvitni, vonandi ekki síst æskufólks.

Frá Jóni lærða og Eggert til nútímans

Hálf fjórða öld er liðin frá því Jón lærði Guðmundsson tók saman ritið Um nokkrar grasanáttúrur sem mun vera það fyrsta skrifað á íslensku um plöntur, einkum til lækninga, þar á meðal eru nefndar um 40 villtar tegundir hérlendis. Skömmu áður hafði Gísli Oddsson biskup birt lista yfir íslenskar plöntur í riti sínu á latínu Um undur Íslands. Röskri öld síðar bætti Eggert Ólafsson um betur í Ferðabók sinni og Bjarna Pálssonar, þar sem við sögu koma um 150 tegundir á dreif í textanum en nokkrar fleiri eru nefndar í dagbókum þeirra. Mágur Eggerts, Björn Halldórsson í Sauðlauksdal tók saman ritið Grasnytjar, gefið út 1783, og koma þar fyrir nöfn um 190 tegunda, þar af eru 140 blómplöntur og byrkningar. Þáttaskil urðu röskri öld síðar með 1. útgáfu af Flóru Íslands árið 1901 eftir Stefán Stefánsson skólameistara, en hún byggði á um 12 ára rannsóknum hans á innlendu gróðurríki. Rit hans var um margt frumraun, m.a. um nafngiftir. Í formála sagði Stefán m.a.: „Bæði meðal alþýðu og eins í íslenskum grasaritum er hinn mesti ruglingur á plöntunöfnunum, sama plantan nefnd mörgum nöfnum, og sama nafnið haft á mörgum, oft fjarskyldum tegundum ... Jeg hef reynt að greiða úr öllu þessu eftir bestu föngum.“ Mörgum ónefndum tegundum gaf  Stefán íslenskt heiti og bókinni fylgdu ítarlegir greiningarlyklar, en nú hafa myndir af tegundunum leyst þá af hólmi. Stefán féll frá 1921 og hafði þá að mestu lokið við handrit sitt að 2. útgáfu Flóru Íslands, sem kom út 1924. Erfingjar hans afhentu Hinu íslenska náttúrufræðifélagi árið 1942 það sem eftir var af upplagi bókarinnar sem og útgáfurétt. Árið 1945 kom út ritið Íslenzkar jurtir eftir Áskel Löwe með greiningarlyklum og teikningum af flestum tegundunum.

Gróðurrannsóknir eftirstríðsáranna

Þriðja útgáfu Flóru Íslands „aukin“ kom út árið 1948 undir höfundarnafni frumkvöðulsins Stefáns, en Steindór Steindórsson menntaskólakennari á Akureyri bjó verkið til prentunar. Steindór var um áratugi mikilvirkasti grasafræðingur landsins og lýsti m.a. gróðurfélögum plantna í aðdraganda vistfræðirannsókna. Bæði sem kennari, en þó einkum með rannsóknum sínum hafði hann hvetjandi áhrif. Það er varla tilviljun að úr hópi nemanda hans við MA spruttu náttúrufræðingar eins og Eyþór Einarsson, Guðmundur Eggertsson, Helgi Hallgrímsson og Hörður Kristinsson. Sá síðastnefndi er löngu  kunnur sem höfundur handbóka um háplöntur og fléttur og hefur meira en nokkur annar dregið saman upplýsingar um útbreiðslu plantna hérlendis. Nú birtist hann okkur sem textahöfundur nýrrar Flóru Íslands ásamt með plöntuvistfræðingnum Þóru Ellen. Hún eins og fleiri öflugir liðsmenn fræðanna óx upp sunnan heiða. Þaðan er líka sprottinn Ágúst H. Bjarnason sem í haust sendi frá sér fallega handbók um mosa, en hann hafði þegar árið 1983 gefið út „Íslenska flóru“ með litmyndum eftir Eggert G. Pétusson myndlistarmann. Á Náttúrufræðistofnun hafa jafnframt margir grasafræðingar unnið brautryðjendastarf síðustu hálfa öldina, og þaðan barst okkur í fyrra vistgerðakort af öllu landinu sem Sigurður H. Magnússon hafði yfirumsjón með. Yngri vísindamenn, konur og karlar, eru óðum að bætast þar í framlínuna og á átta náttúrustofum úti um land starfa nú nýir vaxtarsprotar með fjölþættan bakgrunn.

Verndun íslensku flórunnar meginatriði

Þótt ætta- og tegundalýsingar taki yfir meginefni þessa mikla rits er þar á fyrstu 50 síðunum dregið saman fróðlegt efni almenns eðlis um plöntur sem lífverur, þróunarsögu þeirra, flokkunarkerfi, líkamsbyggingu, æxlun, blómaliti og búsvæði. Þar er einnig að finna yfirlit um rannsóknasögu íslensku flórunnar. Ég hygg að þessi fyrri hluti verksins eigi eftir að gagnast mörgum og gæti átt erindi í sérstakri útgáfu fyrir skóla, jafnt kennara sem nemendur. Að því hlýtur líka að koma að þetta stóra rit birtist okkur í heild í handhægu formi.
 Áratugir eru síðan farið var að ræða um nýja útgáfu af Flóru Íslands, en lengi vel vantaði frumkvæði. Hörður Kristinsson segir að  leiðir flóruhöfundanna  þriggja hafi líklega fyrst legið saman árið 2005 til að ræða um það verk sem nú er orðið að veruleika. Það fer vel á því að bókin birtist okkur nú á fullveldisári og vonandi minnir hún sem flest okkar á þann mikla fjársjóð sem við eigum í gróðurríki landsins, þrátt fyrir gífurleg afföll á liðinni tíð. Vart var vetrarbeit sauðfjár aflögð og skurðgrafan tekin að hægja á sér þegar kynntar voru til sögunnar viðamiklar hugmyndir um skógrækt með innfluttum tegundum og nú leggja ágengar tegundir undir sig holt og móa.  Verndun og gengi íslensku flórunnar ætti að vera sjálfgefið meginmarkmið, en til þess að það verði að veruleika þarf önnur og skýrari siglingaljós en fylgt hefur verið hingað til.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim