Jarðakaup útlendinga eftir aldarfjórðung í EES

Undanfarið hafa margir stigið fram og varað við miklum uppkaupum erlendra aðila á landareignum hérlendis. Fyrir rúmu ári gerði Örn Bergsson, formaður Landssambands landeigenda (LLÍ), kaup bresks auðjöfurs á Grímsstöðum og jörðum í Vopnafirði  að umtalsefni á aðalfundi samtakanna í Reykjavík. „Er þetta það sem við viljum, erum við tilbúnir að selja landið? Heilu sveitirnar til erlendra auðjöfra? Leggja þær þess vegna í eyði? Eða að við verðum leiguliðar í eigin landi?“ (Bændablaðið 20. april 2017) Jóhannes Sigfússon á Gunnarsstöðum tók sama  mál upp á aðalfundi Landsambands veiðifélaga 13. júní sl. „Þetta er þróun sem er mjög alvarleg. Vatnsréttindin eru til framtíðar séð gríðarlega verðmæt, ekki síður en laxveiðirétturinn. Svo ekki sé talað um náttúruna. ... Við verðum að koma einhverjum böndum á þetta. Við erum að missa landið úr höndum okkar“ (Bændablaðið 21. júní sl.). Í Mýrdalshreppi, þar sem svissneskur auðmaður keypti jarðir og veiðiréttindi þegar árið 2003, hefur fasteignafélag með höfuðstöðvar í Alaska nú keypt Hótel Kötlu á Höfðabrekku austan við Vík ásamt með 4.700 hekturum lands og veiðiréttindum. Fleiri jarðir eru til sölu á þessum slóðum, t.d. Hjörleifshöfði um 12.000 hektara að stærð, og útlendingar taldir líklegir kaupendur. (Mbl. 10. júlí 2018) Í Fljótum í Skagafirði hefur bandaríska ferðaþjónustufyrirtækið Eleven Experience keypt margar bújarðir og fasteignir og því tengt er félagið Fljótabakki sem rekur þar stórt lúxushótel. Bændur á svæðinu og formaður Byggðaráðs Skagafjarðar lýsa áhyggjum yfir þessari þróun fyrir samfélagið sem fyrir er og telja að ríkið þurfi að grípa til aðgerða þar og á landsvísu. (Mbl. 14. júlí 2018).

EES-samningurinn og vettlingatök stjórnvalda

Það ferli sem hér er komið á fullt skrið víða um land á rætur í EES-samningnum og háskalegum vettlingatökum íslenskra stjórnvalda við gerð hans. Í opnu bréfi til Steingríms Hermannssonar forsætisráðherra sem birtist í Tímanum 1. febrúar 1991 vakti ég athygli á hvert stefndi þvert á yfirlýsingar hans við upphaf málsins 1989. Í svargrein hans í sama blaði viku síðar vísaði Steingrímur í forkaupsrétt sveitarfélaga og bætti við: „Allt slíkt er gert ráð fyrir að herða. Eignarhald erlendra aðila  á landi, sem ekki er nauðsynlegt vegna atvinnureksturs, verður ekki leyft.“ Eftir stjórnarskiptin 1991 var fallið frá flestum fyrirvörum við samninginn af Íslands hálfu og vísað til væntanlegra ákvæða í fjárfestinga-, fasteigna-, jarða- og ábúðarlögum, sem sett voru síðar á árabilinu 1996-2004. Þegar til kastanna kom reyndust þau haldlítil eða haldlaus, enda þar að margra mati gengið lengra í að opna fyrir fjárfestingar útlendinga en EES-rétturinn krafðist. – Á 140. löggjafarþingi 2011-2012 flutti Guðfríður Lilja Grétarsdóttir þingmaður Vinstri grænna tillögu til þingsályktunar um endurskoðun á lagaumhverfi er varðar uppkaup á landi (329. mál). Í ítarlegri greinargerð rakti hún lið fyrir lið undanhald  og hyskni stjórnvalda, meirihluta Alþingis og ríkisstjórna, við að gæta íslenskra hagsmuna á þessu sviði um langt skeið. Vinstri grænir endurfluttu tillöguna þrívegis óbreytta, síðast Svandís Svavarsdóttir ásamt fleirum vorið 2017, en sem fyrr án teljandi viðbragða frá öðrum þingflokkum. Það er loks nú að ýmsum öðrum á Alþingi og í sveitarstjórnum virðist orðin ljós alvara málsins.

Fótfesta í stjórnarsáttmála

Í stjórnarsáttmála núverandi ríkisstjórnar segir undir liðnum byggðamál eftirfarandi: „Kannaðar verða leiðir til að setja skilyrði við kaup á landi sem taka mið af stefnu stjórnvalda um þróun byggðar, landnýtingu og umgengni um auðlindir.“ Þótt hér sé ekki fast að orði kveðið vekur þetta ákvæði vonir um að loks verði brugðist við þeirri háskalegu þróun sem við blasir. Þar duga augljóslega engin vettlingatök. Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra gaf til kynna um síðustu helgi að unnið væri að málinu á vegum ríkisstjórnarinnar og fregna væri að vænta í næsta mánuði um undirbúning að fyrirhuguðum aðgerðum. Hér er um afar stórt og margþætt mál að ræða, sem reynt getur á túlkun og þanþol EES-samningsins. Miklu skiptir að ríki og sveitarstjórnir nái saman um leiðir að marki, þar sem túlkun skipulagsákvæða, náttúruvernd, vatnsvernd og margir fleiri þættir geta komið við sögu.

Auðlindir, sameign eða séreign

Afdrifaríkt skref var stigið fyrir tveimur áratugum þegar sett voru lög nr. 57/1998 um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu. Í 3. grein þeirra segir:  „Eignarlandi fylgir eignarréttur að auðlindum í jörðu, en í þjóðlendum eru auðlindir í jörðu eign íslenska ríkisins, „nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til þeirra.“ Um sama leyti voru sett lögin um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda og afrétta (nr. 58/1988) sem mjög hafa komið við sögu síðan. Með fyrrnefndu lögunum var eigendum jarða í einkaeign afhentur eignarréttur auðlinda sem þeim tengjast svo langt niður sem komist verður. Hérlendis snertir þetta ekki síst réttinn til jarðhita. Með þessum lögum var hafnað lagafrumvarpi sem ég ásamt fleiri þingmönnum Alþýðubandalagsins hafði flutt margsinnis um að lögfesta sem þjóðareign allan jarðhita undir 100 metra dýpi, líkt og kveðið er á um víða erlendis, m.a. í Bandaríkjunum og Nýja-Sjálandi. Lærdómsríkt er að skoða afleiðingar þessa við núverandi aðstæður þegar útlendingar eru að eignast æ fleiri jarðir hérlendis. – Betur tókst til þegar Alþingi setti fyrstu lögin um eignarrétt íslenska ríkisins að auðlindum hafsbotnsins innan íslenskrar efnahagslögsögu (nr. 73/1990). Samkvæmt þeim er íslenska ríkið eigandi allra auðlinda, á, í eða undir hafsbotninum utan netlaga.

Nú á afmælisári fullveldis er þess óskandi að stjórnvöld leggist saman á árar til að treysta undistöðuna sem felst í íslenskum umráðarétti og sjálfbærri nýtingu gæða lands og hafs.

Hjörleifur Guttormsson

Til baka | | Heim