| Risafjárfesting á ótraustum grunni
Þann 30. desember 2004 birtist eftir undirritaðan grein í
Morgunblaðinu undir fyrirsögninni Hversu
traustar eru undirstöður Kárahnjúkastíflu
og Hálslóns? Þar var vakin athygli á aðvörunum
nafngreindra jarðfræðinga og fleiri á aðstæðum
á virkjunarsvæðinu áður en teknar voru ákvarðanir
um byggingu Kárahnjúkavirkjunar. Jafnframt vísaði
ég til margra þátta sem fram hafa komið eftir
að framkvæmdir hófust, svo sem misgengis undir sjálfri
aðalstíflunni og jarðhita í mun meiri mæli
en greint hafði verið frá.
Stjórn Landsvirkjunar hefur að undanförnu fjallað
um skýrslur og sérfræðiálit í kjölfar
jarðfræðirannsókna sem ráðist var í
á virkjanasvæðinu á síðastliðnu
sumri. Leiddi þetta til sérstakrar samþykktar
stjórnarinnar 4. apríl sl. Um það segir
í fréttatilkynningu Landsvirkjunar:
“Í samþykkt stjórnarinnar var ákveðið
að endurskoða áhættumat fyrir Kárahnjúkavirkjun
í ljósi nýrra upplýsinga um jarðfræði.
Endurskoðunin nái m.a. til eldgosa og jarðhræringa
svo og til áhrifa lónfargsins og möguleika á
opnun sprungna við lónfyllingu. Ennfremur skuli meta hugsanlegar
afleiðingar áhættunnar fyrir starfsemi fyrirtækisins
og viðskiptavina þess og endurskoða eldri viðbragðsáætlanir.”
Þetta eru söguleg tíðindi. Tvö ár eru
síðan ákvörðun var tekin um Kárahnjúkavirkjun
og í kjölfarið hófust framkvæmdir við
þessa 100 miljarða króna fjárfestingu. Nú
í miðjum klíðum upplýsir Landsvirkjun að
endurskoða þurfi sjálfan jarðfræðilegan
grundvöll framkvæmdanna og þá áhættu
sem í þeim felst, efnahagslega og fyrir mannvirki og líf
fólks sem undir þeim býr. Um leið og þetta
er gert reyna verkfræðilegri ráðgjafar fyrirtæksins,
svonefndur KEJV hópur að eyða áhyggjum manna með
yfirlýsingum eins og þessari, dags. 31. mars 2005:
“Stífluhönnun verður endurskoðuð þegar
fyrir liggja nauðsynlegar upplýsingar, annars vegar úr
frekari sprungurannsóknum og hins vegar um þá jarðskjálfta
og jarðhræringar sem Rannsóknarmiðstöð
í jarðskjálftaverkfræði vinnur að greiningu
á. Ennfremur verður endurskoðuð skýrsla um
leka úr Hálslóni og þá m.a. með
tilliti til upplýsinga um jarðhitasprungur á svæðinu.”
Þessar yfirlýsingar sýna ljóslega í
hverskonar kviksyndi menn eru staddir. Bygging stíflanna sem halda
eiga uppi Hálslóni er komin vel á veg, en ennþá
hafa menn ekki fullnægjandi upplýsingar um forsendur. Samt
er látið eins og allt sé með felldu og mótvægisaðgerðir
kosti smámuni. Það blasir þó við að
hversu vel sem menn leggja sig fram um að berja í brestina
verður fullgerð Kárahnjúkavirkjun tifandi tímasprengja.
Tilvitnanir í niðurstöður
Frétt á vef Landsvirkjunar 4. apríl (www.landsvirkjun.is)
ber yfirskriftina Stíflur í Kárahnjúkavirkjun
– Hönnunarforsendur endurmetnar, áhættumat endurskoðað.
Þar segir m.a.:
“Vinnu við verkfræðilega hlið þessa endurmats
er ekki lokið, en fyrir liggja nokkrar breytingar á vísindalegum
forsendum. Eins og jafnan við framkvæmdir af þessu tagi
eru verkfræðilegar lausnir aðlagaðar jafnóðum
að aðstæðum, en umrædd enduraskoðun snýr
hins vegar að því hvort þörf sé breytinga
í hönnun eða frekari ráðstafana til að
auka öryggi.
Markverðasta niðurstaða nýlegra rannsókna
er að eftir síðustu ísöld hafa hreyfingar
á jarðskorpunni orðið nær Kárahnjúkum
en áður var talið, en misgengi sem hafa hreyfst eftir
ísöld eru skilgreind sem virk. Þetta leiðir til
þess að endurmeta þarf forsendur um mögulega jarðskjálfta
og yfirfara þá áraun sem notuð var við hönnun
mannvirkjanna við Kárahnjúka.”
Á vef Landsvirkjunar er að finna samantekt úr skýrslu
vinnuhóps sem stjórn fyrirtækisins fól að
skoða og leggja mat á rannsóknaskýrslur jarðfræðinganna
Hauks Jóhannessonar og Kristjáns Sæmundssonar frá
árinu 2004. Heiti skýrslunnar er Jarðskjálftar
og misgengi á Kárahnjúkasvæði – Mat
á vá og ábendingar um frekari athuganir. Formaður
vinnuhópsins var Freysteinn Sigmundsson. Samantektin er svohljóðandi:
- Kárahnjúkasvæðið einkennist um þessar
mundir af lítilli eða engri jarðskjálftavirkni
(e. seismically quiet). Nýlegar jarðfræðirannsóknir
benda á hinn bóginn til hreyfinga á misgengi í
Sauðárdal á nútíma, síðast
fyrir nokkrum þúsundum ára. Það misgengi
liggur að hluta til undir lónstæði Hálslóns.
Misgengjakerfi við Kárahnjúkastíflu er jafnframt
viðameira en áður var talið, og einnig tengist jarðhiti
því. Þessar nýju athuganir benda til að
svæðið sé ekki fullkomlega stöðugt með
tilliti til höggunar og jarðskjálfta, og að jarðfræðileg
vá sér þar umfangsmeiri en áður hefur
verið talið.
- Spennu- og aflögunarsvið svæðisins kann að
breytast og jarðskjálftar verði þar á ný.
Myndun Hálslóns og aukinn vatnsþrýstingur
samfara því kann að valda misgengishreyfingum á
Kárahnjúkasvæðinu, jafnframt því
sem fjarlægir skjálftar geta valdið hreyfingum þar.
Þá kann virkni í nærliggjandi eldstöðvakerfum,
þar á meðal í Öskju, Kverkfjöllum
og Snæfelli, að leiða til misgengishreyfinga (e. triggered
faulting) við Kárahnjúka.
- Mesta misgengishreyfing sem álitið er að geti orðið
á Kárahnjúkasvæðinu er siggengishreyfing
þar sem jarðskjálftavægi (seismic moment) yrði
um ~ 3x1018 Nm. Mjög langur endurkomutími yrði milli
slíkra atburða í samanburði við helstu jarðskjálftasvæði
á Íslandi. Kortlögð lengd Sauðárdalsmisgengisins
er nægjanleg til þess að slíkur atburður
geti átt sér stað af völdum hreyfinga á
því. Losna kann um heildarvægi slíkrar misgengishreyfingar
annað hvort í einum atburði eða röð slíkra
sem að hluta til kunna að eiga sér stað án
þess að jarðskjálftar fylgi. Í ljósi
þessa er lagt til að við hönnun mannvirkja sé
hugað að nærsviðs siggengis jarðskjálfta
af umtalsverðum styrk.
- Hætta á gleikkun sprungna vegna aukins vatnsþrýstings
er umtalsverð, þar sem ríkjandi minnsta lárétta
spenna er lág og nærri vatnsþrýstingi. Búast
má við að margar sprungnanna séu mjög lekar.
- Lagt er til að landmælingar og athuganir á jarðskorpuhreyfingum
á svæðinu við stíflurnar og lónið
verði auknar á framkvæmdatímanum og meðan
fyllt verður í lónið. Markmiðið væri
að mæla hreyfingar og finna hugsanlegar sprungur sem kynnu
að gleikka undan auknu álagi og vatnsþrýstingi.
- Þessi skýrsla er byggð á tiltölulega
takmörkuðum upplýsingum. Því ætti
að leggja áherslu á frekari athuganir á þeim
atriðum sem skýrslan fjallar um. Jafnframt að kanna svörun
hinna ýmsu mannvirkja við áraun frá jarðhræringum,
og vöktun og rannsóknir til að skilja betur eðli
jarðskorpuhreyfinga og höggunar í nærliggjandi
eldstöðvakerfum. Virkni á víðáttumiklu
svæði á norðanverðu landinu kann að valda
vá á Kárahnjúkasvæðinu. Þótt
slík vöktun og rannsóknir hafi líklega takmörkuð
áhrif á hönnun mannvirkja Kárahnjúkavirkjunar
munu þær til lengri tíma litið draga úr
þeirri óvissu sem tíunduð er í skýrslu
þessari og þannig auðvelda viðbrögð við
vá og draga úr áhrifum hennar.”
Óðagot og þröngir pólitískir
hagsmunir
Ávörðunin um Kárahnjúkavirkjun einkenndist
af óðagoti og þröngum pólitískum hagsmunum.
Faglegt mat á umhverfisáhrifum virkjunarinnar var að
engu haft og nú liggur fyrir að jarðfræðilegar
upplýsingar í matsskýrslu Landsvirkjunar voru beinlínis
rangar. Þar var staðhæft að bergið hentaði
vel sem grunnur fyrir stíflur við Hálslón. Aðvörunum
ýmissa sérfróðra sem og fjölda einstaklinga
og almannasamtaka var í engu sinnt. Þrír stjórnmálaflokkar,
Framsóknarflokkur, Samfylking og Sjálstæðisflokkur
bera alla ábyrgð á þessari framkvæmd sem
stefnir í að verða kennslubókardæmi um hvernig
ekki eigi að standa að verki og ákvörðunum.
Hjörleifur Guttormsson |
